Tíminn - 23.09.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Þriðjudagur 23. september 1975
Þriðjudagur 23. september 1975
TÍMINN
11
Bragi Árnason
ef nnf ræðingur
hefur unnið að
rannsóknum ó
uppruno og
eðli vatns á
íslandi, og
köld og heit
vatnskerfi á
landinu hafa
verið kortlögð
HEITA VATNIO
í AÐALDAL
ER FRÁ
ÍSÖLD
Gsal—Reykjavik. — A undan-
förnum árum hafa fariö fram
itarlegar rannsóknir á tvfvetnis-
magni vatns á tslandi, og hefur
markmið rannsóknanna einkum
veriö að afla grundvallarþekk-
ingar um uppruna og eðli grunn-
vatnskerfa landsins, bæði heitra
kerfa og kaldra. Tvivetni er ein af
samsætum (isótópum) vetnis og
liafa rannsóknir sem þessar ekki
verið gerðar annars staðar I
heiminum, svo vitað sé. Viö mæl-
ingarnar hefur komið I Ijós að I
flestum tilvikum fá vatnskerfin
vatnið um langan veg innan frá
hálendinu, en örfá dæmi eru um
það aö vatnskerfi fái vatn sitt um
skamman veg og aðeins er vitað
um tvödæmiþess, að heita vatnið
sé ættaö úr úrkomu, sem fellur á
sjálft jarðhitasvæðið. Það vatn,
sem lengst hefur runnið neðan-
jarðar, er heita vatnið i Aðaldal i
S-Þing, en það hefur runnið um
150 km lcið og er rennslistimi þess
yfir 10 þús. ár.
Bragi Amason efnafræðingur
hefur einkum fengizt við þessar
rannsóknir, og sagði hann er
Timinn hitti hann að máli, að
rannsóknir þessar hefðu farið
fram allt frá ársbyrjun 1962.
Það hafa verið mæld þúsundir
sýnishorna af úrkomu, yfirborðs-
vatni, heitu og köldu grunnvatni
og jökulfs til að efla þekkingu á
uppruna og eðli grunnvatnskerf-
anna. Jafnframt hafa mælingarn-
ar veitt ýmsar aðrar upplýsingar,
sagði Bragi.
Kortlögð hafa verið vatns-
streymi kaldra grunnvatnskerfa
á nokkrum allstórum svæðum á
landinu, og að sögn Braga eru
helztu svæðin, vatnasvið Þing-
vallavatns (sjá mynd) vatnsvið
Þórisvatns og svæðið suðvestur af
þvl allt niður i Landssveit, og
svæðið norðan Vatnajökuls allt
norður í öxarfjörð.
Niðurstöður rannsóknanna
hvað áhrærir hveravatnið i land-
inu eru i grófum dráttum þær, að
hveravatnið er að uppruna regn-
vatn, og i flestum tilfellum regn-
vatn, sem fallið hefur á hálendi
landsins. Þar seytlar það djúpt
niður i berggrunninn. Hinn al-
menni varmastraumur bergsins
hitar vatnið upp og ræðst hitastig
þess af þvi, hversu djúpt það
kemst, en berghiti vex með dýpi.
Bragi sagði, að vatnið gæti
siðan streymt neðanjarðar allt að
150 km leið unz það leitar upp um
sprungur og misgengi á láglendi.
Thermal woter ot □l'nost
local origin
Uppruni og meginrennslisleiðir
flestra heitra vatnskcrfa
landsins. Sé heita vatnið ættað
úr úrkomu, sem fellur á
jarðhitasvæðið sjálft, eru kerfin
sýnd sem skyggð svæði (Torfa-
jökull og svæðið ofarlega i
llenglinum) Að ööru leyti eru
kerfin sýnd meö örvum og eru
þá örvarnar dregnar frá miðju
áætluöu úrkomusvæði kerfisins
og til viðkomandi jarðhita-
svæöis. Sé um þaö að ræða, að
vatn jarðhitasvæöis geti, sam-
kvæmt tvivetnismælingum
jafnt verið ættað úr tveimur úr-
komusvæðum, eru báðir mögu-
leikarnir sýndir með brotinni
linu. Alls eru á myndinni 47
tölusett vatnskerfi. Sem dæmi
má nefna um aldur vatns, að
vatnskerfi nr. 11, Laugarvatn er
talið hafa aö gcyma 50 ára
gamalt vatn, nr. 15, Elliöaár
hefur 600 ára gamalt vatn, nr. 16
Laugarnes hefur 1000 ára
gamalt vatn og vatnskerfi nr.
46, Laugar og Húsavik er talið
hafa aö geyma 8000-10.000 ára
gamalt vatn.
Jafngildislinurnar eru hæöar-
linur útjafnaðst hæðarkorts af
landinu, en þær endurspegla þá
aftur breytingar á þrýstistigul
vatnsins i berginu. Athyglisvert
er, að rennslisstefnan vatnsins
er nær alltaf hornrétt á jafn-
gildislinurnar, en það bendir til
þess, að vatnsleiðni sé frekar
eftir láréttum iögum I bcrginu,
hcldur en eftir sprungustefnu i
yfirborðsbergi.
Aðeins tvö vatnskerfi fá vatn
sitt úr úrkomu, sem fellur á
jarðhitasvæðið sjálft eða i næsta
nágrenni, örfá kerfi fá vatn sitt
um skamman veg en langflest
kerfin fá þó vatn sitt uin langan
veg innan frá hálendi landsins.
Þaö vatn, sem lengst hefur
runniö neðanjarðar, er heita
vatnið i Aðaldal i S-Þingeyjar-
sýslu. Hefur vatnið runnið
neðanjaröar um 150 km leið og
er rennslistiminn yfir Kf.OOO ár.
Kvað Bragi athy'glisvert, að svo
virtist sem heita vatnið streymdi
jafnt I allar áttir út frá hálendinu
án tillits til sprungustefna, sem
rikja á yfirborðsbergi.
Bragi sagði að iskjarnarann-
sóknir, sem gerðar hefðu verið
með þvi að bora langleiðina gegn-
um isskjöld Vatnajökuls, hefðu
veitt margvfslegar upplýsingar
svo sem um innri gerð jökulsins,
aldur hans og breytingar á veður-
fari á nokkrum siðustu öldum.
— Auk þessa, sagði Bragi, hafa
rannsóknir á tvivetnismagni is-
kjarnans veitt á óbeinan hátt góð-
ar upplýsingar um aldur vatns I
hinum ýmsu grunnvatnskerfum
landsins. Það sem ég á við, þegar
ég segi aldur vatns, er hversu
langt er siðan vatnið féll til jarðar
sem regnvatn. Þessar athuganir
ásamt öðrum benda til þess, að
vatn grunnvatnskerfanna sé
mjög misgamalt, sagði hann.
Vatnið I köldum grunnvatns-
kerfum virðist að sögn Braga
vera tiltölulega nýlegt, vart
meira en fárra áratuga eða jafn-
vel nokkurra ára gamalt að
meðaltali. Hins vegar sagði
Bjami, að vatnið i heitu grunn-
vatnskerfunum væri augljóslega
mjög misgamalt, en þó i flestum
tilfellum miklu eldra en i köldu
kerfunum. Það yngsta virðist
vera aðeins fárra áratuga gam-
alt, en það elzta frá þvi á siðustu
isöld.
— Þegar það er haft i huga,
sagði Bragi, að vatn og is eru
meginundirstaða þeirrar orku,
sem i landinu býr, ætti mikilvægi
þessara rannsókna að vera aug-
ljóst, t.d. hvað varðar jarðhita-
nýtingu hérlendis.
Þau jarðhitasvæði sem itarleg-
astar tvivetnismælingar hafa
veriö gerðar, eru Reykjavikur-
svæðið og svæðin i Mosfellssveit.
A undaförnum árum hafa verið
mæld fjölmörg sýni úr borholum
á þessum svæðum, og hafa þau
ýmist verið tekin af vatni, sem
rennur úr borholunum, eða þá
tekin úr mismunandi dýpi úr
þeim. Sagði Bragi að með
mælingunum hefði tekizt að sýna
fram á, að á þessum svæðum
væru þrjú vatnskerfi, sem öll
innihéldu vatn innan úr landi, að
visu komnu mislangt að.
Vatn úr holum á Laugarnes-
svæðinu hefur tvivetnistölu, sem
bendir til þess, að Laugarnes-
vatnið sé allt komið úr sama
vatnskerfi, og úrkoma með sömu
tvivetnistölu fellur á Botnssúlur
og svæöið norður af Þingvalla-
vatni.
1 Elliöaárdalnum virðast tvö
vatnskerfi mætast, Laugarnes-
vatnið og annað kerfi, sem sam-
kvæmt tvivetnistölu kemur <rfan
af Mosfellsheiöi.
Bragi sagði, að i Mosfellssveit
væri ástandið svipað, þar mætt-
ust þessi sömu kerfi. Vatnið á
Norður-Reykjum og i nyrztu hol-
unum á Suður-Reykjum hefði
sömu tvivetnistölu og Laugarnes-
vatniö og þvi væri það að öllum
likindum Laugarnesvatnið á leið
sinni til Reykjavikur.
Þriöja heita vatnskerfið á þessu
svæöi fyndist yzt á Seltjarnar-
nesi. Samkvæmt tvivetnistölu
þess kæmi i ljós, að það væri ætt-
að úr syðsta hluta Langjökuls.
Sagði Bragi, að vatn þessa kerfis
fyndist reyndar einnig i borholu i
Kollafirði.
Þessi flóknu tæki hafa verið
notuð til aö efnagreina vatns-
sýnin. Bragi Arnason stendur
við tækjabúnaðinn.
Timamyndir: Gunnar.
Bragi gat þess, að i megindrátt-
um væri þessi mynd af jarðhitan-
um á Islandi, sú sama og hug-
myndir Trausta Einarssonar,
sem hann hefði sett fram árið
1942, og sagði Bragi, að hug-
myndir hans hefðu þá ver.ið nokk-
uð umdeildar. Hins vegar mætti
nú telja að þær væru sannaöar
með tvivetnisrannsóknunum.
Aö lokum gat Bragi Amason
þess, að tvivetnisrannsóknir
vatns væru aðeins einn þáttur
jarðhitarannsókna hér á landi.
Nefndi Bragi i þessu sambandi,
rannsóknir á gerð jarðskorpunn-
ar undir landinu, rannsóknir á
hitastigi bergsins og á efnasam-
setningu vatns.
— Ég hef trú á þvi, sagði Bragi,
að þegar allir þessir þættir verða
fléttaðir saman i næstu framtið,
muni það leiða til haldgóðra upp-
lýsinga um heildarvarmaorku á
íslandi.
Köld grunnvatnskerfi á noröur-
hluta vatnasviðs Þingvalla-
vatns. Jafngildislinurnar sýna
tvivetnismagn í úrkomu. Svörtu
punktarnir sýna þá staði, þar
sem sýnum hefur verið safnað
Ur köldum lindum. Númerin við
punktana eru söfnunarnúmer
þeirra, en auk þess er meðal-
tvivetnistala viðkomandi linda
sýnd á myndinni. Grunnvatns-
skil eru sýnd, sem linur af
hringjum. örvarnar tákna
grunnvatnsrennsli.
Af myndinni er augljóst, aö
vatnasviðið nær allt upp i Lang-
jökul. Vestustu lindirnar við
norðanvert vatniö draga vatn af
Botnssúlusvæöinu og úr fjöllun-
um norður af vatninu. Lindir við
suðausturhorn vatnsins fá vatn
ofan af Lyngdalsheiði. Ofan úr
Langajökii kemur loks allmikill
straumur, sem klofnar um há-
lendið norðan Lyngdalsheiðar.
Vestari hluti þessa straums
skilar sér i lindum við norðan-
vert vatnið, m.a. i Vellankötlu,
en eystri hluti hans myndar
Ljósuár i Laugardal og uppliaf
Brúarár.