Fréttablaðið - 12.02.2006, Side 18

12. febrúar 2006 SUNNUDAGUR18
Í desember árið 1950 skrifaði rit-stjóri tímaritsins Íslenzkur iðn-aður leiðara þar sem hann gerði
að umræðuefni sínu þau fimmtíu ár
sem þá voru liðin af öldinni og hvað
þessi ár hefðu skilað íslenskri þjóð
og ekki síst íslenskum iðnaði.
Hann lagði út frá orðum þjóð-
skáldsins Hannesar Hafstein úr
ljóðinu Aldamótin þar sem hann sá
hylla undir nýja öld og í bjartsýni
framfarahugar þess tíma kvað:
„Sé ég í anda knör og vagna knúða/
krafti, sem vannst úr fossa þinna
skrúða,/ stritandi vélar, starfsmenn
glaða og prúða,/ stjórnfrjálsa þjóð
með verzlun eigin búða.“ Miklu
hafði verið áorkað, það var leiðara-
höfundi ljóst, en þó taldi hann að
pottur væri brotinn hvað iðnaðinn
varðaði.
Að hans mati var iðnaður þjóð-
arinnar langt frá því að vera eins
mikill og fjölbreyttur og hann ætti
að vera. Draumur Hannesar um
„stritandi vélar“ hefði ekki ræst,
altént ekki hvað varðaði stórbrotinn
verksmiðjuiðnað.
Samfélag í mótun
Yrkisefni Hannesar, hin glæsta
framtíðarsýn, var í anda þess að
íslenskt samfélag var að taka rót-
tækum breytingum um aldamótin
1900 og tækifærin virtust takmar-
kalaus. Gamla bændasamfélagið
hafði um nokkurra áratuga skeið
verið að liðast í sundur. Mikil fólks-
fjölgun olli spennu sem fékk útrás
með tilfærslu fólks frá sveitun-
um til sjávarbyggða og vestur um
haf. Þéttbýlismyndun varð hröð,
aukið persónufrelsi var þessu
samfara og því breyttar áherslur í
atvinnumálum.
Mikilvægustu breytingarnar
voru þó kannski hugarfarslegar;
þjóðernisvakning í kjölfar sjálf-
stæðisbaráttu, sem á þessum tíma
var í algleymingi, komu fram í
frelsishugmyndum þar sem fram-
farir á öllum sviðum voru sjálfsögð
krafa og síðast en ekki síst var
trúin á að Íslendingar gætu verið
sjálfum sér nógir það sem skipti
meginmáli.
Gróskan sem þessum breyting-
um fylgdi var mest í höfuðstaðn-
um Reykjavík og í nokkrum stærri
kaupstöðum út á landi. Fjármagnið
sem fylgdi aukinni útgerð, aðgang-
ur að lánsfé með tilkomu banka og
sparisjóða margfölduðu verslun
og viðskipti og í fyrsta skipti frá
endalokum Innréttinganna, varð
til vísir að verksmiðjuiðnaði. Fyrst
kom vélvæðing ullarvinnslu en í
þéttbýlinu hófst til dæmis fram-
leiðsla á drykkjarvörum og ýmsum
efnagerðarvörum. Þetta er vel
þekkt en færri vita að blómlegur
tóbaksiðnaður skaut hér rótum á
stuttum tíma.
Sex íslenskar vindlaverksmiðjur
Stofnað var til fyrstu verksmiðj-
unnar aldamótaárið og þremur
árum seinna voru verksmiðjurnar
orðnar sex, fjórar í Reykjavík og
tvær á Akureyri. Um var að ræða
vindlaframleiðslu en með tollum á
innflutta vindla frá árinu 1899 sköp-
uðust aðstæður fyrir framleiðslu
vindla hérlendis því hrátóbak bar
litlar álögur.
Allar þessar verksmiðjur áttu
það sameiginlegt að vera eign kaup-
manna sem eðlilegt má teljast því
þeir höfðu fjármagn og tækifæri til
nauðsynlegra aðdrátta.
Fyrstur reið á vaðið Þorkell Þor-
kelsson sem kallaði verksmiðju sína
Vindlaverksmiðjan í Reykjavík og
sama ár var Vindlagjörðarfélagið
Capitano-vindlar fyrir sjómenn
Íslenskur iðnaður tók að skjóta rótum um alda-
mótin 1900. Fyrst kom vélvæðing ullarvinnslu en í
þéttbýlinu hófst til dæmis framleiðsla á drykkjar-
vörum og ýmsum efnagerðarvörum. Þetta er vel
þekkt en færri vita að tóbaksiðnaður blómstraði
hér í stuttan tíma. Svavar Hávarðsson leit til baka
og kannaði hverju þetta sætti.
LÆKJARGATA UM 1900 Þessi mynd sýnir á skemmtilegan hátt hvernig bæjarbragurinn var í Reykjavík á þeim tíma sem vindlagerðirnar voru
settar á stofn. MAGNÚS ÓLAFSSON / LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
Vindlaverksmiðjur á
Íslandi
Í Reykjavík
Vindlaverksmiðjan, eigandi Þorkell
Þorkelsson.
Vindlagjörðarfélagið í Reykjavík,
eigandi Ásgeir Sigurðsson.
Vindlaverksmiðja H.Th. A. Thomsen,
eigandi Ditlev Thomsen.
Vindlaverksmiðjan Hekla, eigandi
Gunnar Einarsson.
Á Akureyri
Vindla- & reyktóbaksverksmiðjan á
Akureyri, eigandi Ó.G. Eyjólfsson.
F. Frímannsson vindlaverksmiðja,
eigandi Frímann Frímannsson.