Tíminn - 17.07.1977, Side 30

30
Sunnudagur 17. júll 1977
Hans Eide, umboössali
Síöbúin minning hins mætasta
manns, sem raunverulega hefði
áttaö birtast fimm árum fyrr, en
af óviöráðanlegum ástæöum hef-
ur þaö dregizt fram til þessa. Úr
þessu skal nú bætt aö nokkru
leyti, enda þótt ýms atriði séu nú
falin gleymsku. Sé vel hrist upp i
tölvu heilabúsins munu þó ýmsar
minningar enn til staðar. Ber þá
aö vinna úr þeim eftir þvi sem
efni stendur til, enda þótt þaö
veröi á engan hátttæmandi, enda
ekki meiningin aö minnast alls er
i hugann kemur.
Hans Eide var fæddur 17. janú-
ar 1892 i Kopervik á eynni
Karmöy (Karmt) viö Haugasund
i Noregi. Hann kom til tslands
með móöur sinni frú Kristine
Eide (fædd Waage), sem þá var
orðin ekkja Hans Ole Eide, liös-
foringja i norska hernum. Þegar
Eide kom til Islands mun hann
hafa verið á fimmta ári. Móöir
hans varö bókhaldari hjá mági
sinum Per Stangeland, sem sett-
ist aö á Fáskrúösfiröi og rak þar
verzlun i mörg ár.
Þaö voru talsverö viöbrigöi fyr-
irhinn unga svein, aö setjast aö i
landi, þar sem norskan (móöur-
mál hans) var yfirleittekki töluö,
nema meöal fjölskyldunnar.
Meðal leikfélaga sinna var hann
þó furöu fljótur aö læra islenzku,
enda var hann næmur aö nema
tungumál. Þar heyröi hann talaöa
á vixl islenzku og frönsku. Þá var
þar einnig franskur spitali með
franskan prest og franskt sjúkra-
liö aö nokkru.
Eftir fá ár var Eide oröinn
ágætur i islenzku máli. Hugöi
hann nú einnig aö læra frönsku.
Fór hann þvi á fund franska
prestsins og samdi viö hann á þá
lund, aö presturinn skyldi kenna
sér frönsku, en hann skyldi á móti
kenna prestinum islenzku. Tókust
fljótlega samningar meö þeim á
þeim grundvelli, er Eide haföi
stungiö upp á. Seint og snemma
sáu menn þá á rölti saman. Ekki
leið á löngu unz ungi drengurinn
norski fór aö gefa sig á tal viö
frönsku sjómennina á skútunum.
Þeir uröu undrandi yfir þvi, að
sjá og heyra dreng, ekki eldri en
hann var, spjalla viö sig á þeirra
móöurmáli. Þetta endaöi vitan-
lega á þá leið, aö Eide útskrifaöist
hjá franska prestinum sem góöur
frönskumaöur.
Skömmu eftir fermingu fer
Eide til Noregs, aö stunda nám
viö norskan verzlunarskóla. Ekki
mun hann þó hafa veriö fastur
nemandi, las mikiö utanskóla, en
gekk undir próf i skólanum. Þá
æföi hann sig jafnframt i móöur-
máli sinu norskunni. A tiltölulega
skömmum tima lauk hann skóla-
námi sinu þar og hvarf aftur
heim til tslands áriö 1911, eftir aö
hafa lokiö námi meö ágætiseink-
unn.
Mér þykir ekki ósennilegt aö
hann hafi á þessu timabili einnig
æft sig i hinum Norðurlanda-
málunum og einnig i færeysku og
jafnvel i fleiri málum. Hann átti
létt meö að læra tungumál.
Siðla sumars 1912 kemur Hans
Eide til Reykjavikur. Haföi hann
þá ráöiö sig sem franskan túlk til
Timbur- og kolaverzlunar
Reykjavikur, sem Frederiksen
kolakaupmaöur veitti forstööu.
Þá þekkti hann aðeins einn prent-
ara i Reykjavik, sem var Halldór
Stefánsson póstafgreiðslumanns
á Eskifiröi. Halldór lauk námi 1
prentsmiöju Austra á Seyöisfiröi,
en kom til Reykjavikur i ágúst
1912, og var samþykktur sem fé-
lagi á siöara fundi félagsins 29.
ág. þaö ár. Hann hóf starf i prent-
smiðjunni Gutenberg. Ekki starf-
aöi hann þó lengi aö prentstörf-
um, þvi nokkru siöar réöst hann
sem starfsmaður viö útibú
Landsbankans á Klapparstig.
Siöar gerðist hann mikilvirkur
rithöfundur og þýöandi sagna og
leikrita. Þessum prentara haföi
Eide kynnzt fyrir austan meöan
Halldór dvaldi i foreldrahúsum á
Eskifiröi. Þann tima, sem Hall-
dór lauk námi á Seyöisfirði, unn-
um viö þar saman, en ég fluttist
til Reykjavikur voriö 1911. Hall-
dór heimsótti mig iöulega. Eftir
aö Eide kom suöur kom hann
fljótlega á minn fund. Þá hófust
kynni okkar Hans Eide fyrst, en
urðu brátt nánari og vöruöu alla
tiö slöan meðan hann hélt heilsu
og lífi. Báöir höföum viö gaman
Hans Eide
af aö tefla og spila og siöar
stunduöum viö nokkuö silungs-
veiöar, þvi aö þá voru engin bönn
eða bannfæringar á þvi sviöi.
Eide undi vel hag sinum hjá
Fredriksen kolakaupmanni.
Annaöist viöskipti og fyrir-
greiöslu bæöi viö franskar og fær-
eyskarskútur. Samfara þeim viö-
skiptum þurfti hann aö koma
þeim i samband við Islenzkar
veiðarfæraverzlanir. 1 þvl sam-
bandi mun hann aöallega hafa
haft viöskipti viö veiöarfæra-
verzlunina Veröandi, sem Jón
Þorvaröarson, faöir Guömundar
óperusöngvara, starfrækti i
Hafnarstræti. Uröu þeir Jón hinir
mestu mátar. Honum llkaöi
prýöilega viö skrifstofustjóra
Fredriksens, Þorstein Sigur-
geirsson, og þá ekki siöur viö son
hans, Garðar, sem siöar varö
sóknarprestur I Garöaprestakalli
og prófastur I Kjalarnesprófasts-
dæmi. Sérstaklega varö hann
hrifinnafhinnifögru söngrödd sr.
Garðars.
A þessu tlmabili iökuöum viö
Eide mjög skák og bridgespil. Þá
var spilaður „aksjón-bridge”,
sem hinn enski fiskikaupmaður
mr. Ward innleiddi á Islandi. Viö
hann var kenndur hinn svonefndi
Ward-fiskur, sem hann keypti i
störum stil.
Samhliöa spiiamennsku og
skákiökun æföum viö sund i
gömlu sundlaugunum. hjóluöum
þangaö á hverjum sunnudags-
morgni, syntum I lauginni og fór-
um i kalt sturtubaö á eftir. Þessu
héldum við áfram unz komiö var
12 stiga frost.
Nokkru siöar fór Eide aö verzla
i Varöarhúsinu viö Kalkofnsveg.
Hélt hann þeirri verzlun áfram
unz Varðarhúsiö var rifið. Þá
setti hann á stofn heildverzlunina
Hans Eide h.f. Þá haföi hann til
sölu ódýran nótupappir, i mörg-
um litum, frá Jarlsberg verk-
smiöjunum I Noregi. Eftir aö
Actaprentsmiöjan tók til starfa
um 1920 höföum viö talsverö viö-
skipti viö hann viðvikjandi þess-
ari pappirstegund.
Voriö 1917 fórum við Eide,
ásamt tveim öðrum, i eftirminni-
legan róöur út á Sviö i Faxaflóa.
Frá þeirri för er Itarlega sagt i
viðtalsþætti f Minningarriti
Prentarafélagsins, sem gefiö er
út af tilefni 80 ára afmælis félags-
ins. Þegar þessar linur eru ritaö-
ar, mun ritiö vera um þær mundir
aö koma út, eöa jafnvel þegar
komiö út. Övist er aö viö hefðum
komizt lifs af ef Eide heföi ekki
veriö meö I þeirri för.
Einn af beztu vinum Hans Eide
var Arngrimur ölafsson prentari.
Amgrimur var bróöir þeirra
Kjartans augnlæknis og Jóhanns
heildsala. Arngrimur átti sumar-
bústaö austur i Laugardal. Þar
hélt hann hóf nokkurt stéttar-
bræörum sinum sem heimsóttu
hann. Sennilega hafa flestir
þeirra veriö eigendur sumarbú-
staöa á sama staö. 1 hófi þessu
flutti Arngrimur snjallt erindi.
Þaö birtist siöar i Prentaranum
27. árgangi 7.-9. tbl. 1949. Erindi
þetta nefndi hann „Sál félags-
skapar”. Aöalniöurstaöan i ræöu
hans var á þessa leið: „Fyrirgef-
ið, þegar þér skiljiö ekki”. Siöan
segirhann: „Getur félagsskapur
haft séreinkenni? Hefir hann
nokkur önnur en þau aö vera
félagsskapur manna, sem inna á
viö og út á viö hegöa sér eftir sett-
um reglum. Getur hann áttnokk-
uö, sem kalla mætti sál?
Ég ætla aö leitast viö aö svara
þessum spurningum meö svolitilli
sögu.
A árunum 1922-24 fór ég aö fást
viö alifuglarækt. Ég var hús-
næðisþegi og varö aö flytja. Þaö
var ekki auögert á þeim árum aö
afla sér húsnæöis, sizt af öllu meö
svona fjölskyldu i dragi og svo
nærri vinnustaö, sem nauösyn
krafði. Ég tók þaö ráö aö auglýsa
umboðssali
i einu dagblaöanna. Morguninn
eftir, þegar fyrirtæki voru opnuö,
var hringt til min og mér boöiö
húsnæöi. Ég flutist svo á staðinn
og var þar eins fr jáls meö drasliö
eins og best varð á kosiö.Þeg-
ar ég kynntist húsbóndanum,
kom þaö I ljós, að viö áttum ýmis-
legtsameiginlegt.Einkum vorum
viö báöir gefnir fyrir útiverur og
fjallgöngur, og var þaö óspart
iökaö. Þessi kunningsskapur hef-
ur staöiö siöan og aldrei haggazt.
Einhverju sinni lagði ég þá
spumingu fyrir mann þennan,
hvernig á þvi heföi staöið, að
hann bauö mér húsnæöi, manni,
sem hannhafði aldreitalaö viö og
þekkti ekkert.
— Af þvi aö þú varst prentari,
var svariö.
Feröalög okkar uröu mörg og
óviöjafnanlega skemmtileg, en
ekki man ég til þess, aö neitt
þeirra liöi svo, að þessi vinur
minn, sem er verzlunarmaöur i
Reykjavik, minntist ekki á sam-
verustundir sinar meö prentur-
um. Ég hlaut þvi aö spyrja þess,
hvi hann talaði svo oft um prent-
ara fremur en t.d. stéttarbræður
sina. Hann geröi grein fyrir þvi á
þessa leiö:
Kringum tvitugsaldur fluttist
hann til Reykjavikur eöa um 1912,
Atvikin réöu þvi, aö hann þekkti
einn prentara hér i höfuðstaðn-
um, og þaö varö orsök þess, að
hann kynntist þeim mörgum. Af
þessu leiddi svo aftur þaö, aö
prentarar uröu félagar hans.
Samvera hans meö prenturum
varö þó fátiðari meö breyttum
aðstæöum, eins og gengur. Meira
en tiu ár liöu, en þaö liföi i
glæöunum, og honum var þaö
auðsjáanlega geöfellt aö endur-
nýja þennan félagskap. Naut ég
þess hjá honum, aö ég var prent-
ari, og varö þvi leiguliöi hans.
Ferðafélagi hans hefi ég veriö
siöan.
Maöur þessi er i fljótu bragöi
séð, ekki ööruvisi en aörir menn.
Þess verður þó vart að hann sæk
ist ekki eftir aö kynnast mörgum.
Mætti má ske segja,aöhann væri
fremur ómannblendinn, en þaö
má segja um marga. Per-
sónuleiki hans er svo mótaöur, aö
mér skilst, aö hann kynni bezt viö
sig i þeim félagsskap, þar sem
hann finnur, aö hann er frjáls.
Hver er svo orsökin til þess, að
svona vinátta gat tekizt i garö
óskyldrar stéttar? Á ekki þaö
manneðli eitthvaö i sér, sem
þannig laöar aö sér? Er þaö ekki
einhver ósýnileg undiralda, —
ekkert hlutrænt, hvorki logn né
brim, eitthvaö, sem vaggar nota-
lega —án allra banda og hafta, en
tengir þó, — nærir eitthvað hjá
manni — llkt og andardráttur?
Er þetta ekki sál félagsskap-
ar?”
ur var þá starfandi I Félagsprent-
smiöjunni, og þvi stutt fyrir hann
aö skreppa heim til aö lita eftir
alifuglahjörö sinni.
Ariö 1918 dvaldi Eide austur á
Fáskrúðsfiröi. Það sumar fór ég
austur á land. Fyrsta ferö min
austur, eftir aö ég settist að i
Reykjavik voriö 1911. Þaö talaöist
svo til milli okkar Eide, aö ég
dveldi um tima á Fáskrúösfiröi.
Þá var iðulega tekinn bridgeslag
ur (þrikantur) Þriðji maöurinn i
spilamennskunni var frændi
Eide, Hans Stangeland. Stundum
var fariö i siglingatúra út á fjörö-
inn. Timinn leið fljótt. Rétt eftir
komu mina aftur til Reykjavikur,
skall Spánska veikin yfir. Þá sá-
ust varla aörir á götum bæjarins
en börn og rosknir menn. Veikin
lagöist með þunga á miöaldra
fólkiö Fjölmargir uröu pestinni
aö bráð.
Þegar bókin Bókageröarmenn
kom út 1976, þar sem taldir eru
upp allir bókbindarar, prentarar,
offsetprentarar og prentmynda-
smiðir, frá upphafi prentlistar á
Islandi, sé ég aö einn af yngri
prenturunum er afkomandi Hans
Stangeland. Hann er sonarsonur
Hans Stangelands og þvi frændi
Hans Eide. Hann heitir Haukur
Már Haraldsson. Faðir hans var
Per Stangeland, sonur Hans
Stangelands. Kjörfaöir hans er
Haraldur örn klæðskerameistari,
en móöir Hauks er Margrét,
ekkja Per Stangelands yngra,
dóttir Sighvats Brynjólfssonar,
fyrsta tollþjóns i Reykjavik. Þaö
var þvi viö afa háns sem ég spil-
aði oft austur á Fáskruösfirði
1918.
30. október 1920 kvæntist Hans
Eide Guðrúnu Jónsdóttur frá
Seljamýrii Loömundarfiröi. Hún
var systir Isaks barnakennara i
Reykjavik, sem Isaksskóli er
kenndur við. Guörún var aöeins
tveim árum yngri en Eide. 1
föðurætt var frú Guörún 14. liöur
frá Þorsteini jökli. Þorsteinn bjó
á Brú á Jökuldal um aldamótin
1500, og er talinn búa þar, þegar
plágan mikla (b ólan) gekk 1494-
95. Þegar hann spuröi til plágunn-
ar, flutti hann vestur á öræfi, aö
svokallaöri Dyngju i Arnardal,
byggði þar bæ og bjó þar I tvö ár.
Hann hefurveriö minnugur sagna
af Svartadauöa frá 1402 og ef til
vill haldiö aö þessi plága væri hin
sama, og þvi ekki viljaö biöa ör-
laga af völdum hennar.
Móðurætt frú Guðrúnar er rak-
in frá Bjama Marteinssyni, sem
Ættir Austfiröinga byrja á. Hún
var 15. liður frá Bjarna, sem var
stórbóndi á Ketilsstöðum og Eiö-
um. Kona Bjarna var Ragnhild-
ur, dóttir Þorvarðs á Möröuvöll-
um I Eyjafiröi, Loftssonar hins
rika og Margrétar Vigfúsdóttur
Hólms. Gifting þeirra bendir til
þess, að mannvirðing og jafnræöi
hefur þar verið lögð aö jöfnu,
enda var tillit tekiö til sliks á
þeim timum. Frú Guörún er látin
fyrir nokkrum árum.
Tengdasynir Eide eru þeir
Ami, aöalræöismaöur Hollands,
Kristjansáon , Einarssonar,
framkvæmdastj. Sölusamb. isl.
fiskframleiöanda og Agúst, skrif-
stofustjóri, Bjarnason Jónssonar
vigslubiskups.
Auk þess aö vera ágætur is-
lenzkumaöur, var Hans Eide
einnig listagóöur skrifari og mjög
vel drátthagur. Enn fremur
kynnti hann sér islenzka ljóöa-
gerö. Þó mun hann ekki hafa gert
mikiö aö þvi aö yrkja. Kunningi
hans einn, er hét Davið, var sjó
maöur. Hann gaf mér eitt sinn
dráttmynd af honum, þar sem
hann sat viö stýri og stefndi til
hafs meö segl uppi. Þá geröi hann
eftirfarandi visu i orðastað
stúlku, sem hrifin var af Daviö:
„Daviö stýrir knerri dýrum,
drjúpa tár min sölt.
Hann leit oft til mfn augum hýr-
um,
harla er fleytan völt.”
Ekki man ég eftir aö ég eignaö-
ist fleiri visur eftir hann. Enda
var hann yfirleitt dulur á einka-
mál sin.
Þegar kom fram á þriöja ára-
tug aldarinnar, eftir aö Arngrim-
ur fluttást til hans meö alifugla-
rækt sina.stunduðu þeir mjög úti-
veru, þar á meöal langar fjall-
göngur. Mér þykir liklegt, aö I
sumum þeim gönguförum hafi
Amgrimur tekiö eitthvaö af kvik-
myndum sinum, sem nú eru Ieigu
Prentarafélagsins. Nokkru siöar
bætttist ég i hópinn á þeim tima
árs, sem leyft var aö skjóta rjúp-
ur. Þær feröir fórum viö á sunnu-
dögum. Viö hjóluðum snemma
morguns upp aö Lögbergi, skild-
um þar hjólin eftir en þrömmuö-
um upp I Rjúpnadyngjur (þaöan
er um 6-7 km leið upp i Bláfjöll)
Viö gættum þess ávallt aö vera
komnir út af hættusvæöinu áöur
en fór aö dimma, þvi þar eru
sprungur miklar, allt aö 20 cm
breiöar og djúpar og þvi hættu-
legt að vera þar eftir aö dimma
tekur. Þetta voru hressandi og
ánægjulegar gönguferðir i hreinu
og tæru fjallaloftinu. Arngrimur
var með 6 skota magasinriffil, en
Eide var með haglabyssu. Ég var
byssulaus, enda aldrei æft mig i
að fara meö skotvopn. Hins vegar
tók ég að mér að bera þær r júpur,
sem Eide skaut, enda var hann þá
frjálsari með byssuna, þegar
hann þurfti ekki jafnframt aö
bera rjúpnakippuna. Svo höfðing-
legur var Eide, aö hann skipti
jafnt á milli okkar rjúpnafengn-
um, enda þótt ég skyti enga rjúp-
una. Þegar viö héldum heim á
leið, að áliönum degi, þyrstir og
göngumóðir, varekki amalegtaö
koma til Guöfinnu á Lögbergi og
fáþarheittkaffi.hvila sig þar um
stund, áöur en sezt var á hjólin til
heimferðar. Þetta voru mjög
ánægjulegar feröir og hressandi,
sem vöruöu þó, aö okkur fannst,
of skamman tima.
Siöar meir hættu þeir alveg aö
skjóta rjúpur. Þá voru feröir
þeirra eingöngu gerðar tilaö ljós-
mynda rjúpurnar, en jafnframt
til aö fá sér hressandi útiveru-
stundir.
Ég minnist alltaf hinna ánægju-
legu stunda með þeim Eide og
Amgrlmimeö hlýhug og söknuði.
Forsjóninni er ég þakklátur
fyrir aö hafa gefiö mér lif og
heilsu fram á þennan dag, til að
geta minnztþessara góðu drengja
og fágætu samtiöarmanna, meö
fáeinum kveöjuoröum.
Arngrimur er fallinn frá fyrir
nokkrum árum, en Hans Eide
kvaddi þetta jarðneska lif 24.
janúar 1972.
Jón Þórðarson
Sá verzlunarmaöur, sem Arn-
grlmur minnist hér á, var enginn
annar en Hans Eide, sem þá átti
heima á Bragagötu, en Arngrim-
Sumarferðalag
verkakvennafélagsins
Framsóknar
verður laugardaginn 6. ágúst i Þjórsár-
dalinn og skoðaður sögualdarbæinn.
Kvöldverður að Flúðum. Áriðandi að til-
kynna þátttöku sem fyrst til skrifstofunn-
ar.
Stjórnin.