Tíminn - 11.06.1978, Blaðsíða 28

28
Sunnudagur 11. júni 1978
r*
Ölafur Björnsson, prófessor i
hagfræöi við Háskóla Islands
hefur -um árabil verið óþreyt-
andi formælandi frjálslyndrar
stefnu i efnahagsmálum og
stjórnmálum. Hann var um
langt skeið þingmaður og tók
virkan þátt i stjórnmálaumræðu
og mótun efnahagsstefnu, jafn-
framtþvi, sem hann hefur kennt
við viðskiptadeild háskólans,
samið kennslubækur og ritað
margt um áhugamál sin. Þar
við bætist að hann var um hrið
formaður i fjölmennum laun-
þegasamtökum. Ólafur Björns-
son hefur þar af leiðandi langt-
um meira • en akademiska
reynslu af þjóðlifinu. Hann hef-
ur í senn verið fræðimaður og
stjórnmálamaður, kennari og
þátttakandi i veraldlegum um-
svifum i dægurmálabaráttu
timans.
Það fer ekki á milli mála, að
maður með reynslu á öllum
þessum sviðum hafi mörgu að
miðla. Nú hefur Ólafur ritað
bó k um stjórnmál, sem er fróð-
legt tillag til pólitiskrar um-
ræðu. Bókin nefnist Frjáls-
hyggja og alræðishyggja og er
gefin út af Almenna bókafélag-
1 formála gerir Ólafur grein
fyrir tilgangi bókarinnar, og
segir þar m.a. „Éghefi litið svo
á, að það kynni að geta lyft
stjórnmálaumræðum hér á
landi á nokkru hærra stig en nú
tiðkast, að ræða nokkuð merk-
ingu þeirra orða, sem mest eru
notuð sem vigorð á vettvangi
stjórnmálanna, hvort þau yfir-
leitt hafa nokkra merkingu og
þá hverja.” í upphafi eru það
hugtökin „hægri” og „vinstri”
sem Ólafur ræðir um. Hann
bendir á hve óljós merking
þeirra er, og telur, að þau lýsi
ekki nema að hluta til þeim
meginstefnum, sem skipta
mönnum i pólitiskar fylkingar. 1
stað þeirra talar hann um hinar
hugmyndafræðilegu andstæður,
eins og hann kallar það, frjáls-
hyggju og alræðishyggju. 1 inn-
gangi bókarinnar skilgreinir
Ólafur nánar við hvað hann á
með þessum hugtökum. Frjáls-
ræðishyggja er að hans mati sú
hugmynd, að hver einstaklingur
eigi að búa við svo mikið frelsi
hans mati sú hugmynd, að hver
einstaklingur eigi að búa við svo
mikið frelsi, sem samfélagið
leyfir og þolir, markaðurinn eigi
aðráöa framleiðslu og verðlagi,
og miðstýring eigi að vera i lág-
marki. Alræðishyggja hins veg-
ar sé byggð á þeirri hugmynd,
að samfélagið eigi að setja at-
höfnum einstaklinga skorður,
skipuleggja framleiðslu og hafa
sterka stjórn á öllu þvi, sem
fram fer. Rikið og leiðtogarnir
verða smám saman eitt og ein-
staklingurinner einungis partur
heildar. Heildin er meira virði
en hver einstakur, þar sem
frjálshyggjumenn telja einstak-
linginn meira virði en allt ann-
að, og heildina vera samsafn
fjölmargra ólikra einstaklinga
með ólikar þarfir og langanir.
Hlutverk samfélagsins verður
þá að búa i haginn fyrir hina
mannlegu fjölbreytni.
Hér er mikið færzt i fang, en
er skilgreiningin nærri sanni?
Kemur hún heim og saman við
pólitiskan veruleika? Ólafur
svarar þvi á hinum 255 siðum
bókarinnar og kemst að þeirri
niðurstöðu, að einmitt með þvi
að kanna athafnir byggðar á
hugmyndum,en ekki kenningar
hinna ýmsustjórnmála- og hag-
fræðipostula, sé unnt að draga
skarpa markalinu milii tveggja
meginstrauma pólitiskra kerfa,
frjálshyggjunnar og alræðis-
hyggjunnar. Fasisminn, komm-
únisminn og jafnaðarstefnan
byggja á kenningum fengnum
frá Plató, Hegel og Marx, auk
minni spámanna, og þessar
kenningar tengjast allar
heildarhyggju, þ.e. að þjóð-
félagið sé heild og einstakling-
Haraldur Ólafsson skrifar
arnir eigi að beygja sig undir
þarfir og markmið heildarinn-
ar. Til að unnt sé að tryggja
hagsmuni heildarinnar verður
rikisvaldið að vera sterkt og
hafa umsjá og forsjá aUra i sin-
um höndum.
Frjálsræðisstefnan á hinn
bóginn telur það hlutverk rikis-
valdsins að tryggja sem bezt
hagsmuni og þarfir hvers og
raun viðkomandi til að snúa
máli sinu til hins óafmarkaða og
óræða fjölda, sem heyrireðales
orðþau, sem stjórnmálamaður-
inn viðhefur.
Ekki þarf lengi að blaða i
skrifum islenzkra þjóðfélags- og
stjórnmálafræðinga tU að sjá
hve stéttarhugtakið er mikilli
þokuhulið. Sumir reynaað nota
það i anda marxista (enginn
menntun, búseta, heilbrigði
o.s.frv. myndar þessa hópa.
Margir tUheyra fleiri en einum
hóp, hafa mismunandi hags-
muna að gæta eftir þvi i hvaða
hópi þeir eru hverju sinni.
Tilraun Marx og marxista til
að skipta mönnum i einfalda og
auðskilgreinda hópa er langt frá
þviaðverafuUnægjandi enda er
það viðurkennt i raun, þótt
neikvæðu hliðum alræðishyggju.
En ekkert þjóðfélag kemst hjá
þvi að setja margbrotnar reglur
um atferU þegna sinna, og þótt
unnt sé að benda á margs konar
galla rikisrekstrar og opinberra
afskipta, þá má ekki gleyma
þvi, að óheftfrjálshyggja er lUca
uppspretta misréttis og átaka.
Ólafur Björnsson hefur sett
fram skarplegar athugasemdir
um frjálshyggju og alræðis-
hyggju, en hann ræðir ekki
nema litið eitt um, að einhvers
staðar þarna á milli er hugsan-
legt að finna form samhjálpar
og jafnréttis, sem ég tel æski-
legt i hverju einasta samfélagi
manna.
Þrátt fyrir að margt hefði
mátt ræða langtum itarlegar en
gert er, þá ber að þakka Ólafi
Frjálshyggja og
alræðishyggj a
_ - — +
— fáeinar athugasemdir við bók Olafs Björnssonar
eins: þannig náist heppilegt
jafnvægi hinna mismunandi
þarfaoglangana, og þjóðfélagið
verði samfélag frjálsra einstak-
linga.
Ólafur ræðir aUmikið um hag-
vald og hagstjórn i þessu sam-
bandi. Hann telur, að hagvaldið
þ.e.a.s. yfirráðin yfir fjármun-
um, skipti miklu um hvernig
hinar tvær stefnur eru i fram-
kvæmd. Sá þáttur bókarinnar er
einna næstur þvi að fjalla um
dægurmál og gætir þar sterkra
áhrifa frá stjórnmálaumræðu á
Islandi frá dögum viðreisnar-
stjórnarinnar 1959-71.
Hér verður ekki gerð tilraun
til að ræða hin fjölmörgu atriði,
sem vikið er að i bók Ólafs.
Margt er þar satt og rétt, og er
einkum fengur að umræðu hans
um hugtök þau, sem notuð eru i
stjórnmálabaráttunni. Mitt i
áróðursýlfri kosningaundirbún-
ings vorið 1978 er umræða Ólafs
eins og friðsæll blettur þar, sem
rætt er rólega og æsingalaust
um mörg þeirra orða sem svo
ódýr eru orðin vegna þess, að
merking þeirra er ekki lengur
nein. Gulltrygging þeirra er
seld á markaði hégómans og
þau sjálf greidd með verðlaus-
um orðaleppum áróðursmeist-
ara. Hægri maður hefur i vitund
langflestra fengið neikvæða
merkingu, vinstri maður er eitt-
hvað jákvætt. Róttækur er
heiðursnafn, ihaldssamur
skammaryrði. t stað umræðu
um þessi orð og önnur höfum við
fengið hugtakaruglandi. Mörg
þeirra orða, sem notuð eru i
daglegum stjórnmálaumræðum
eru nánast óskiljanleg vegna
þess að þau eru aldrei skýrð,
inntak þeirraekki afmarkað og
tengsl þeirra innbyrðis aldrei
rædd. Orðið „stétt” er notað i
margs konar merkingu, hugtak-
ið stéttabarátta verður þannig
óljóst og loðið. Þó er öllu verra,
að orð eru notuð án þess að til-
raun sé gerð til að viðurkenna,
hvað þá meira, hve fáránlega
þokukennd þau eru. Almenning-
ur, fólkið, hugsandi menn.eru i
þeim hópi.Liklega erekkertorð
svo misnotað af stjórnmála-
mönnum sem almenningur. I
flestum tilfellum þýðir það ekk-
ert nema örvæntingarfulla til-
Ólafur Björnsson prófessor
treystir sér til að ráða með f uilri
vissu í skilgreiningar Marx
sjálfs), en i sömu ritgerð eða
ræðu er það notað um lagskipt-
ingu i þjóðfélaginu, atvinnu-
stéttir, og hver veit hvað.
Ruglandin i notkun orðanna
hægri og vinstri, róttækni og
ihaldssemi, frjálslyndi og
þröngsýni er þó langtum hættu-
legri, ogmættispara mikla orku
til þarflegra verka, ef menn
reyndu að vanda notkun sina á
þessum hugtökum.
Eittþeirra hugtaka sem ólaf-
ur Björnsson ræðir um allit-
arlega er lýðræði. Ekki virðist
mér hann hafa komizt til botns i
þvi, enda hefur það velkzt fyrir
mörgum að finna hvaða form á
æðsta valdi þjóðarinnar saman-
lagðrar stuðli bezt að þvi, að
vilji meirihlutans og minnihlut-
ans verði einn og hinn sami.
Með öðrum orðum: hvernig er
tryggt, að stjórnað sé með hag
allra fyrir augum? Nútimariki
er i' eðli sinu samsafn margra
hópa. Þessir hópar eru af-
markaðir á margvislegan hátt:
staðhættir, atvinnuvegir,
reynt sé að halda lifi i hinni
fræðilegu skýringu. Mér virðist
Ólafur ekki ræða lýðræðið nægi-
lega rækilega né þá annmarka,
sem eru á flestum skilgreining-
um á þvi. Hann hafnar þvi, að
únnt sé að ákvarða „hinar
sönnu þarfir” manna, og sú
lausn, sem hann bendir á, er
ekkert annað en sem viðtækast
athafna- og valfrelsi. Hins veg-
ar ræðir hann aðeins i almenn-
um orðum um þann megin-
vanda hverjar og hve miklar
hömlur verði að setja frelsi
manna. Hér er reyndar komið
að kjarna málsins: hvert er eðli
samfélags manna oghverniger
hægt að tryggja i senn hags-
muni heildarinnar, einstakling-
anna og hinna margvislegu
hópa, sem samfélagið er byggt
á?
Á sama hátt og alræðishyggj-
an einfaldar hlutina um of sýn-
istmér, að frjálshyggjasú, sem
Ólafur Björnsson hallast að,
geriof litið úr þeim takmörkun-
um, sem nauðsynlegar eru til að
draga úr ofriki og valdniðslu
einstakra hópa eða einstak-
linga, sem tækifæri fá til að
raska jöfnuði og rétti. Ólafur
bendirá þetta atriði en afgreiðir
það með almennum orðum um
hvernig eðlilegt jafnvægi skap-
ist innan samfélagsins ef frjáls-
ræði rikir.
Frá sjónarmiði jafnaðar-
manna hlýtur það að teljast
hörð kenning, að leggja að jöfnu
alræði fasismans, kommúnisma
og sósialdemókrata. Sú kenning
Hayeks, sem Ólafur hampar,
eins og reyndar fjölmargir hag-
fræðingar aðrir, að rikisrekstur
og rikisforsjá leiði til rikiskúg-
unar og alræðis, er að minni
hyggju röng. í hverju samfélagi
gilda leikreglur, sem nauðsyn-
legar eru til þess að samfélagið
fái staðizt og einstaklingar fái
tækifæri til að lifa bærilegu og
virtulifi. Samvinna og jöfnuður
verður ekki tryggður nema með
allmiklum afskiptum rikisvalds
og virkri þátttöku fjöldahreyf-
inga i' þjóðfélaginu. Það er
nauðsynlegt öllum þeim, sem
um þjóðfélagsmál hugsa, að
átta sig á takmörkunum og
ávirðingum frjálshyggjunnar
ekki siður en hinum mjög svo
Björnssyni fyrir að hafa lagt
margt þarflegt til umræðu um
þjóðfélagsmál á íslandi. Ég get
ekki fallizt á allar niðurstöður
hans, en fýrir jafnt sósialista og
jafnaðarmenn, ekki siður en þá,
sem teljast til annarra flokka er
fengur að þvi, að reifuð hafa
verið i bók hans ýmis mál, sem
næsta mikla nauðsyn ber til að
ræða af alvöru á næstu árum.
Á allra siðustu árum hefur
verið unnið að rannsóknum á is-
lenzku þjóðfélagi með aðferðum
félagsfræðinnar. Þessar rann-
sóknir hafa verið litnar horn-
auga af mörgum, enaðrir telja,
að þær gegni merkilegu hlut-
verki. Sanngjarnt mat væri að
þær hefðu vakið til umhugsunar
um ýmislegtaf þvi, sem algengt
var aðtelja liggja i augum uppi.
Að þvi leytinu er þær gagnleg-
ar. Hins vegar leysa rannsóknir
aldrei pólitisk viðfangsefni
nema niðurstöður þeirra séu
teknar upp af þeim aðilum, sem
með völd fara. Félagsfræðing-
um erþóoftlegiðáhálsifyrir að
taka ekki afdráttarlausa af-
stöðu til þess, sem þeir kanna,
og að þeir bendi ekki á lausn
vanda, heldur láti sér nægja að
gagnrýna og skilgreina. Ólafur
Björnsson er óhræddur við að
benda á þær leiðir, sem hann
telur vænlegar til að risi það
samfélag, sem hann metur
meira en önnur. Vegna þessarar
hreinskilni er fengur að bók
hans, ogekki siðurfyrir það hve
hann beitir þekkingu sinni af
mikilli alvöru. Óskandi væri að
'viðhorf hans og þau viðfangs-
efni, sem hann skilgreinir verði
rædd, en ekki ýtt til hliðar með
hroka þeirra, sem ekkert vilja
ræða sem óþægilegt er misjafn-
lega velgrunduðum skoðunum
þeirra. ísland er fámennt land
ogauðugt. Hér er hægt að skapa
fyrirmyndarþjóðfélag ef lands-
menn gera sér grein fyrir þvi,
að þeir verða sjálfir að finna
þaðform, sem heppilegast er og
bezt hentar aðstæðum á land-
inu. Skerping andstæðna er ekki
leiðin til að búa til gott þjóðfé-
lag.