Tíminn - 29.10.1978, Blaðsíða 15

Sunnudagur 29. október 1978
15
HERNAÐURINN
Á SVALBARÐA
í heimsstyrjöldinni siðari kom í ljós hernaðar-
gildi Svalbarða. Lega landsins i norðri við islaust
haf langan tima á ári hverju veldur þvi, að þaðan
er unnt að hafa gætur á skipaumferð um Norður-
Atlantshaf og á íshafinu. En mikilvægast var þó,
að veðurathugunarstöðvar á Svalbarða veita
ómetanlegar upplýsingar um flugskilyrði og
ástand iss og sjávar. Veðrið á Svalbarða er mikil-
vægt fyrir veðurspár á norðurslóðum. Sá, sem
réði Svalbarða, var i góðri aðstöðu til að ráða yfir
skipaferðum i Norðurhöfum.

SWŒs$*í •'jKsr&'

Þegar styrjöldin skall á voru
nær þr jd þUsund manns á Sval-
baröa, 2000 Rússar og 900 Norö-
menn. Fyrst eftir aö Noregur
var hernuminn af Þjóöverjum
uröu engar breytingar á starf-
seminni 1 kolanámunum.
Nokkrir Norömenn óskuöu eftir
aö fara til Englands og ganga i
norska herinn, en flestir voru
um kyrrt. Meö samþykki norsku
útlagastjórnarinnar i Lundún-
um var ákveöiö, aö flytja kolin
fráSvalbaröa tilNoregs.og áttu
þau aö nægja Norbur-Noregi, en
Þjóöverjar hétu þvi, aö sjá fbú-
um Suöur-Noregs íyrir kolum.
Þessi skipan hélst fram á mitt
sumar 1941. Þá voru undirbúnar
1 Lundúnum áætlanir um, aö
rýma eyjarnar og koma I veg
fyrir aö kolin þaöan kæmust til
Noregs. Var álitiö, aö Þjóöver j-
ar nytu góös af þeim og fram-
leiddu jafnvel ollu úr þeim.
Þessi áform voru vanhugsuö
eins og siöar kom fram, og kost-
uöumiklar fórnir I mannslifum
og verömætum.
Bretum var þvert um geö aö
hernema Svalbaröa, og norsku
stjórninni var aö sjálfsögöu
mikiö i mun, aö réttarstaöa
landsins breyttist ekki. Meö þvl
aö flytja allt fólk burt var Þjóö-
verjum hleypt þangaö fyrir-
hafnarlaust. Um þetta leyti réö-
ust Þjóöverjar inn i Sovétrikin
og heföi þaö átt aö opna augu
manna fyrir nauösyn þess aö
halda Svalbaröa, þar eö flutn-
ingarnir til Sovétrikjanna uröu
aö fara um Atlantshaf noröan-
vert.
Um mánaöamótin
ágúst-september 1941 kom
kanadiskt herflutningaskip til
Svalbaröa og flutti alla Rússa,
sem þar voru til Arkangelsk, og
2. september stigu allir
Norömenn á eyjunum á skips-
fjöl og var haldiö til Englands.
Allir, er aö visu ofsagt: einn
varö eftir, maöur, sem af trúar-
legum ástæöum ekki vildi taka
þátt I neins konar hernaöi, varö
eftir. Siöar handtóku Þjóöverjar
hann. Ekki fóru allir af fúsum
vilja, þótt aörir vildu gjarnan
fara og berjast meö hersveitum
frjálsra Norömanna. Allur véla-
búnaöur i kolanámunum var
eyöilagöur áöuren fariö var, og
reynt aö ganga svo frá hlutum,
aö Þjóöverjum nýttust ekki
kolanámurnar. Loftskeytastöö-
in á Bjarnareyju var rýmd um
svipaö leyti.
Þegar nú Norömenn höföu
rýmt Svalbaröa voru Þjóöverj-
ar ekki seinir á sér aö flytja liö
til eyjanna. Þegar á veturinn
leiö var augljóst, aö stöövar
Þjóöverja á Svalbaröa voru
alvarleg ógnun viö siglingar
Bandamanna um Noröurhöf.
Norömenn óttuöust lika, aö
kolanámurnar eyöilegöust meö
öllu, fylltust af vatni og yröi
ekki framar unnt aö nytja þær
Fariö var aö undirbúa aö senda
liötil Svalbaröa og hrekja Þjóö-
verja þaöan burt. Skipalestirn-
ar frá Bandarikjunum og Bret-
landseyjum til Sovétrikjanna
noröur fyir Island, fram hjá Jan
Mayen og til íshafshafna Sovét-
rikjanna, áttu i alvarlegum
erfiöleikum vegna yfirráöa
Þjóöverja yfir Noröur-Noregi
og Svalbaröa. Voriö 1942 réöu
Þjóöverjar lögum og lofum I
Noröurhöfum, og i júlimánuöi
þaö ár sökktu þeir þrjátiu skip-
um af þrjátlu og fimm, sem
lögöu austur á bóginn frá Is-
landi til Sovétríkjanna. Banda-
mönnum var ljóst, aö frá stööv-
um á Svalbaröa og velbúnum
herstöövum viö Bardufoss var
unnt aö loka siglingaleiöinni tíl
Sovétrikjanna.
Norðmenn
tapa
á kola-
vinnsl-
unni á
Svalbarða
Store Norske Spitzbergen
Kulikompani, sem annast
kolavinnsiuna áSvaibaröa var
rekiö meö miklum halla á siö-
asta reikningsári. Hallinn á
vinnslunni nam 30 milljónum
norskra króna. Veltan á ár-
inu nam 138,9 milljónum
norskra króna. Rikiö veitti
81,5 milijóna króna styrk til
rekstursins, þar af var 40
milijónum veitt til rannsókna
og undirbúnings aögeröa viö
Svea-námuna, sem nytja á.
Veröá kolum var lágt á ár-
inu, en búist er viö, aö þau
hækki I veröi.
735 manns störfuöu viö
námuvinnsluna á árinu.
Þá um voriö höföu Þ ó lltil
skip veriö send meö f.imennt
norskt herliö til Svalbaröa.
Þjóöverjar sökktu báöum skip-
unum, felldu 14 menn en 58
komust á land og tóku sé: ból-
festu i Barentsburg. Þjóöver jar
héldu úti nokkrum veöurathug-
anastöövum á Svalbaröa, en
höföu þar fátt til varna. En flug-
vélar þeirra höföu mikiö ilugþol
og geröu Norömönnum ýmsar
skráveifur. Bresk herskip fluttu
liösauka til eyjanna og i eitt ár
höföust Norömenn þar viö og
komu i veg fyrir, aö Þjóöverjum
nýttist eyjaklasinn til annarsen
veöurathugana á afskekktum
stööum. I september 1943 voru
rúmlega 150 norskir hermenn á
Svalbaröa, flestiri Barentsburg
og Longeyarbyen. Hinn 8.
september þaö ár kom cflug
þýsk flotadeild til Svalbaröa og
stefndi inn tsafjöröinn, sem
kolanámubæirnir flestir standa
viö. Þarna voru hiö mikla her-
skip Tirpitz, 52.000 tonna beiti-
skip, herskipiö Scharnhorst,
nokkru minna, og 9 tundurspill-
ar. Flugvélar voru einnig I för,
og létu sprengjum rigna á bæki-
stöövar Norömanna, jafnframt
þvi, aö herskipin beindu fall-
byssum sinum á land og jusu
eldi og stáli yfir byggöina. 300
manna þýskt liö var sent I land,
og Norömenn uröu aö gefast upp
fyrir ofurefli. Nokkrum tókst aö
flýja. Flestar byggingar og
mannvirki á Svalbaröa voru
eyöilagöar i þessari árás.
Þrátt fyrir þetta gátu Þjóö-
verjar aldrei til neinnar hlitar
notfært sér Svalbaröa i barátt-
unni gegn skipalestunum á leiö
til Murmansk. Norömönnum
tókst aö haida stöövum á
noröurhluta Spitzbergen til
styrjaldarloka og Bandamenn
geröu Þjóöve'.jum ýmsar skrá-
veifur þarna noröur frá.
Samkvæmt Parísarsáttmál-
anum rm Svalbaröa er meö öllu
banna'j aö hafa herstöövar á
eyjunim, né önnur þau mann-
virki jr unnt sé aö nota I hern-
aöi. Sovétmenn hafa I krafti
þessa ákvæöis mótmælt leng-
ingu flugbrauta viö byggöir
Norömanna, og Norömenn hafa
nú i haust litiö óhýru auga nýjar
radarstöövar, sem Sovétmenn
hafa komiö upp viö Barents-
burg. Svalbaröi hefur veriö i
sviösljósinu aö undanförnu
vegna þess, aö samningaviö-
ræöur um Barentshaf hafa veriö
á döfinni. Samningar Norö-
manna um skiptingu hafsvæö-
anna noröur af Skandinaviu-
skaga hljóta aö snerta Sval-
baröa. Sá, sem ræöur Svalbaröa
er I góöri aöstööu til aö hafa
eftirlit meö verulegum hluta
hafsvæöanna milli Grænlands
og Noregs, noröan viö Island.
Noröurheimskautssvæöiö er
hernaöarlega mikilvægt vegna
þess, aö þaö liggur mitt á milli
auöugustu og öflugustu rikja
veraldarinnar, og liklega er
ekki eins mikil umferö hertækja
á sjó og i lofti á nokkrum öörum
svæöum en einmitt þar. Eitt
helsta verkefni væntanlegrar
öryggismálanefndar alþingis
veröur aökanna á hvern hátt Is-
land tengist hernaöaráætlunum
stórveldanna, og hvernig staöa
landsins er gagnvart þeim þjóö-
um, sem hagsmuna telja sig
eiga aö gæta á noröurslóöum.
Einungis meö nákvæmri athug-
un á raunverulegri stööu rikis-
ins er unntaö leggja á ráöin um
hvernig sjálfræöi og pólitiskt og
efnalegt sjálfstæöi landsins
veröur tryggt. Eitt af þvi, sem
þá skiptir miklu aö vandlega sé
rannsakaö, er Svalbaröi og þýö-
ing noröurhéraöa Noregs fyrir
öryggi Isiands.
Heima-
varnarliö á
Svalbaröa?
Norski blaöamaöurinn Otto
Risager hefur nýveriö gefiö út
bók, sem hann nefnir Russerne
pa Svalbard. Þar gerir hann
grein fyrir starfsemi Sovét-
manna á Svalbaröa og hve illa
Norömenn eru búnir undir átök
um eyjarnar ef til ófriöar kæmi.
I viötali viö norska blaöiö
Nationen segir hann, aö þeir
Norömenn, sem á Svalbaröa
starfa nú, hafi ekki hugmynd
um hvaö gera skuli ef til átaka
kæmi. Þeir viti ekki einu sinni
hvort þeir megi verja hendur
sinar eöa ekki. Þaö beri þvi
nauösyn til aö set ja á laggirnar
heima varnarsveitir á
Svalbaröa. Flugvöllurinn viö
Longeyrar-byen er eini flug-
völlurinn á Svalbaröa sem
stórar flugvélar geta lent a!
Rússar nota þann flugvöll eins
og Norömenn, og Aeroflot
(rússneska rikisflugfélagiö)
hefur þar starfsliö.
Risager heldur þvi fram, aö
flugvöllurinn sé algerlega
varnarlaus, og geti Sovétmenn
hernumiö hann hvenær sem
þeim sýnist. Þá telur hann, aö
starfsfólk Sovétmanna á flug
vellinum sé úr leyniþjónustu
Sovétmanna, KGB. Einn þeirra
sé eftirlýstur njósnari, sem
starfaö hafi i Englandi, og
annar, sem sé jaröfræöingur, sé
á stööugri ferö I þyrl u um Sval-
baröa, og alltaf kominn þar sem
Norömenn hafa einhverja starf-
semi meö höndum.
Risager segir þaö augljóst
mál, aö Sovétmenn muni snúast
harkalega gegn öllum hug-
myndum um heimavarnarliö á
Svalbaröa, og telja, aö Atlants-
hafsbandalagiö standi þar aö
baki. En hinn þekkti norski
þjóöréttarfræöingur, Frede
Castberg telur, að stofnun
heimavarnarliös brjóti ekki I
bág viö ákvæöi Parisarsátt-
málans um Svalbaröa. Þaö
veröi aö gera Sovétmönnum
ljóst, aö hér veröi aöeins um
varnaraðgeröir aö ræöa,
aögeröir, sem eigi aö koma i veg
fyrir, aö unnt sé aö ná flug-
vellinum viö Longeyrbyen
fyrirhafnarlaust á sitt vald.