Fréttablaðið - 21.07.2007, Blaðsíða 22

Tveir unglingar og ófyrirleitin
hegðun þeirra hafa ratað í fjölmiðla
á undanförnum vikum. Annar er
fimmtán ára drengur sem nýverið
hlaut tuttugu mánaða fangelsisdóm
fyrir ýmis afbrot, sum mjög alvar-
leg. Það er þyngsti dómur sem svo
ungt barn hefur hlotið hérlendis
svo vitað sé. Hann situr nú í gæslu-
varðhaldi fyrir að hafa höfuðkúpu-
brotið leigubílstjóra með hamri í
lok apríl og gæti átt von á ákæru
fyrir tilraun til manndráps.
Hitt ungmennið er fjórtán ára
gömul stúlka sem lögregla hafði
fyrst afskipti af átta ára gamalli.
Hún réðst hrottalega á tvær jafn-
öldrur sínar við Smáralind á þriðju-
dag fyrir hálfri annarri viku og
veittist harkalega að lögreglu við
handtöku. Hún stærði sig af árásun-
um á bloggsíðu sinni og virðist
algerlega laus við eftirsjá.
Guðmundur Týr Þórarinsson,
betur þekktur sem Mummi í Mót-
orsmiðjunni, kippir sér ekki sér-
staklega upp við að heyra sögurn-
ar af ungmennunum tveimur.
„Þetta er ekkert nýtt fyrir okkur.
Það er fjöldinn allur af svona gutt-
um á götum Reykjavíkur, það er
staðreynd. Hópurinn fer svo ört
stækkandi eftir fjórtán ára aldur.“
Mummi hefur unnið með vandræð-
aunglingum í fjórtán ár og þekkir
heiminn því betur en margur. „Ég
man eftir svona þungavigtarbolt-
um fjórtán ára sem svifust einskis.
Fólk var limlest og lamið og þeir
bara komust upp með þetta lengi.“
Þegar fregnir berast af svo alvar-
legum brotum af hendi barna vakn-
ar sú spurning hverju sé um að
kenna þegar barn leiðist út á slíka
braut. Ólöf Ásta Farestveit, uppeld-
is- og afbrotafræðingur, segir upp-
eldisþáttinn vega þar þyngst. „Þegar
börn eru tilfinningasnauð, gagnvart
umhverfinu og lífi, hvort heldur
sem um ræðir dýr eða menn, þá
skortir þau ákveðna siðferðiskennd
sem við fáum bara í uppeldi.“ Hún
segir mörg börn búa við aðstæður
sem eru þeim ekki bjóðandi. „Þar af
leiðandi, þegar þú hefur ekki aga og
aðhald gagnvart börnunum, og þau
eru svona afskiptalaus í umhverf-
inu, þá er voðinn auðvitað vís.“
Ólöf segir að mikil áföll sem börn
verða fyrir í æsku einnig geta
orsakað persónuleikaröskun. „Það
eitt og sér getur vissulega hrundið
af stað röð tilfinningaatvika hjá
barni. Þá er mikilvægt að grípa
fljótt inn í.“
Hugo Þórisson barnasálfræðing-
ur, er sammála því að allt eigi þetta
rætur í uppeldinu. Hann segir þó
afþreyingariðnaðinn einnig eiga
sök á vandanum. „Það eru svo marg-
ir sem vilja hafa áhrif á börnin í
þessu þjóðfélagi. Maður sér kvik-
myndir verða sífellt hryllilegri og í
afþreyingarbransanum, sjónvarpi,
kvikmyndum og tölvuleikjum, virð-
ist vera samkeppni í gangi um að
ganga fram af fólki. Ef foreldrar
eru ekki á vaktinni og leiðbeina
börnunum og sýna þeim umhyggju
þá verða þeir undir í baráttunni um
athygli þeirra.“
Að mati Mumma og Ólafar þarf að
grípa mun fyrr inn í þegar börn
sýna af sér andfélagslega hegðun.
„Átta ára stelpa sem rústar skóla
– af hverju stoppaði málið hennar
ekki þar?“ spyr Mummi. „Hvar er
öryggisnetið? Það á ekki að bíða
þótt börnin lofi því að vera til
friðs. Bara það að barn hnupli úr
búð á að hafa afleiðingar. Þá á
strax að grípa inn í.“
Ólöf segir að almenningur þurfi
að vera duglegri við að tilkynna til
Barnaverndarnefndar allar grun-
semdir um að barn eigi við vanda-
mál að stríða. „Samkvæmt 16.
grein Barnaverndarlaganna
höfum við tilkynningaskyldu sem
almenningur. Okkur ber að láta
vita ef við teljum að eitthvað sé að
í lífi barns og það er hugsanlega á
leið að eyðileggja líf sitt.“ Hægt sé
að gera slíkt án þess að barnið fái
að vita hver tilkynnti. Hún segir
málin ekki þurfa að vera stór til að
gefa tilefni til tilkynningar. „Fólk á
frekar að tilkynna heldur en að
bera þessa ábyrgð með sér og átta
sig síðan á því fimm árum síðar að
það hefði átt að gera eitthvað.
Nefndin tekur svo ákvörðun um
það hvort eitthvað skuli gera.“
Hugo er ekki í nokkrum vafa um
hvað þarf að gera til að koma í veg
fyrir að börn þrói með sér alvarleg
hegðunarvandamál. „Ég er búinn
að segja það í aldarfjórðung; það
þarf að styrkja fjölskylduna,
styrkja foreldrana í uppeldi barna
sinna og styðja við skólana. Það
hefur ítrekað verið bent á þetta og
því geta menn ekki verið hissa á því
þegar ekkert hefur verið gert að
við sitjum nú uppi með ekki minni
vanda en áður.“ Hugo bendir á að
öflug foreldrafræðsla gæti verið
árangursrík forvörn. „Foreldrum
er kennt um en ekki kennt, er setn-
ing sem ég nota gjarnan. Ég hef
tekið það sem dæmi að ef fólk fær
sér hund og fer á námskeið í ala upp
hundinn, þá fær það helmingsaf-
slátt af öllum gjöldum. Ég hef
stungið upp á því að ef foreldrar
barns á leikskóla færu á foreldra-
námskeið þá fengju þeir til dæmis
helmingsafslátt af leikskólagjöld-
um. Það þarf að gera svona fræðslu
eftirsóknarverða.“
Ólöf bendir einnig á að verði
barn fyrir alvarlegu áfalli í æsku
þurfi tafarlausa hjálp sérfræðinga.
„Oft heldur fólk að börn séu of ung
fyrir svoleiðis. Skilji það ekki.
Raunin er önnur.“ Hún segir að oft
liggi rót vandans í fíkniefnaneyslu,
og eftir að börn eða unglingar séu
komnir á kaf í neyslu geti gengið
erfiðlega að ráða við þá. Því sé
brýnt að bregðast snemma við.
„Barn sem er mjög erfitt í skóla og
þess háttar, það eru ýmis úrræði
sem hægt er að grípa til áður en þú
missir það út í neyslu.“
Mummi gagnrýnir yfirvöld mjög
fyrir úrræðaleysi í málaflokknum.
„Félagsmálayfirvöld eru manna
glöðust daginn sem þessir krakkar
verða átján ára bara til að vera
laus við þá út af borðinu,“ segir
hann. „Hvernig getur unglingur
eða eitt barn farið í gegnum skóla-
kerfið, barnaverndarnefndir,
félagsmálastofnanir og lögreglu-
stöðvar ár eftir ár án þess að þeirra
mál séu stoppuð. Það er stóra
spurningin.“
Hann segir starfsfólkið þó gera
sitt besta. „Það er ekki vont fólk
sem starfar í þessum geira, þetta
er pólitískum ákvörðunum og
úrræðaleysi að kenna.“
Mummi segir að breyta þurfi
lögum til að eiga við allra harðs-
víruðustu afbrotaunglingana. „Það
verða að vera til sérhæfðir dómar-
ar eða unglingadómstóll sem tekur
þessa krakka fyrir strax.“ Hann
vill einnig að þeir séu umsvifa-
laust teknir af vanhæfum foreldr-
um. „Svo á líka að dæma foreldra
fyrir vanrækslu ef börnin mæta til
dæmis ekki í skólann í fleiri vikur.“
Hann segir að koma þurfi upp stað
fyrir erfiðustu krakkana. „Það
vantar betrunarheimili þar sem
kjaftæði er ekki sýnt neitt umburð-
arlyndi. Ég skoðaði svona heimili í
Bandaríkjunum. Þar voru krakkar
dæmdir inn og ef eitthvað kom
upp á þá beið þeirra fangelsi. Með-
ferðin var mjög ströng, það þýddi
ekkert að kvarta yfir því að það
væri kalt úti.“
Hugo er ósammála. „Við höfum
þetta úrræði fyrir fullorðna og það
heitir fangelsi. Ég held að endur-
koma fanga sé það há að það sýni að
það úrræði leiðir ekki til bættrar
hegðunar. Ég held að það sé ekki
það úrræði sem er mikilvægast að
fá núna.“
„Við erum að smíða manneskjur
hægri vinstri sem eiga eftir að vera
inn og út úr fangelsum það sem
eftir er. Þeir enda bara inni á Litla-
Hrauni og fylgir endalaus kostnað-
ur,“ segir Mummi. „Þessir krakkar
koma til með að limlesta einhvern
einhvern tíma ef þeir deyja ekki
áður eða verða orðnir geðveikir.“
„Ég held og trúi því að það sé allt-
af von,“ segir Ólöf. „Maður hefur
séð fólk sem hefur verið það sem
hægt er að kalla óalandi og óferj-
andi allt sitt líf ná bata á fullorðins-
árum. Það er alltaf hægt að hjálpa
fólki ef það vill hjálpa sér sjálft.“
Hugo segir að þótt alltaf sé reynt
til þrautar að hjálpa öllum, þá verði
að horfast í augu við þá staðreynd
að einhverjir muni alltaf sleppa í
gegn. „Ég held að ekkert okkar vilji
búa í þjóðfélagi þar sem við höfum
það mikið vald yfir lífi einstaklinga
að enginn rati þessa leið.“
Hvernig getur unglingur eða eitt barn farið í gegnum
skólakerfið, barnaverndarnefndir, félagsmálastofnanir og
lögreglustöðvar ár eftir ár án þess að þeirra mál séu stopp-
uð. Það er stóra spurningin.
Brýnt að grípa strax í taumana
Mál tveggja harðsvíraðra brotamanna á barnsaldri hafa vakið talsverða athygli í fjölmiðlum að undanförnu. En hvernig leiðast
börn út á slíka glapstigu? Hverju er um að kenna? Hvað má gera til að koma í veg fyrir að börn og unglingar velji þessa leið og
hvernig er hægt að bjarga þeim af henni? Eru þau dæmd til að verja ævinni í fangaklefa? Stígur Helgason leitaði svara hjá fagfólki.