Fréttablaðið - 08.10.2007, Blaðsíða 14

greinar@frettabladid.is
Hringdu í síma
ef blaðið berst ekki
Ísumar heyrðist stundum merkilegt lag í útvarpinu með
hljómsveitinni Hjaltalín. Maður
tók strax eftir því út af sérkenni-
legum hljómi, grípandi laglínu og
knýjandi takti. Það heitir Good-
bye July/Margt að ugga og ég veit
ekkert um hvað það er. En þegar
ég heyrði það fannst mér það
vera vitnisburður um stöðu
íslenskunnar.
Það er sungið á ensku, alþjóðamáli
poppsins, lýtalausri, áreynslu-
lausri, hreimlausri, sérkenna-
lausri – svona ensku sem hljómar
eins og nýlegur bíll. Og ég veit
ekkert um hvað það er: maður
tekur ekki eftir neinum orðum í
textanum sem sunginn er af
ungum karlmanni nema þessum:
„goodbye July/ my name is
Elaine“ – eða „vertu bless júlí,
Elín heiti ég“. Svo er lagið búið.
En þá kemur eins og eftirmáli:
óumræðilega tregafull kvenrödd
syngur við undurblíðar strengja-
strokur hina kunnu vísu Þórðar
Magnússonar frá Strjúgi: „Við
skulum ekki hafa hátt / hér er
margt að ugga / ég hef heyrt í alla
nátt / andardrátt á glugga.“
En vísan er hins vegar ekki
sungin sem samhangandi merk-
ingarheild heldur eru línurnar úr
henni sungnar á stangli ein og ein,
eins og dróttkvæði eða púslu-
mynd. Það er eins og merking
vísunnar hafi splundrast og orðin
úr henni svífi um stök og rótlaus í
dapurlegu tómarúmi.
Með öðrum orðum: íslenskan er
eins og exótískt skraut í laginu –
hún er effekt. Vísnahefðin
íslenska er hér eins og lopapeysu-
munstur á háskólabol. Hún er ekki
merkingarbær í sjálfri sér.
Svona er þetta. Það eru meira
en fjörutíu ár síðan íslenskir
popparar fóru að reyna fyrst að
syngja á ensku og lengi var
útkoman bæði álappaleg og
merkingarlaus. Þannig er það ekki
lengur. Lagið Goodbye July/Margt
að ugga er dæmi um þá tvítyngdu
list sem kann að vera skammt
undan.
Svona er þetta. Í Mogganum í gær
var samantekt á umræðunni sem
vaknaði í kjölfar eindreginnar
kröfu viðskiptafræðinga á öllum
vígstöðvum, frá Versló og til
varaformanns Samfylkingarinnar,
um að enskan fái viðurkenndari
sess og meira lögmæti á Íslandi en
verið hefur. Þar er m.a. talað við
Svöfu Grönfeldt rektor HR, en sá
skóli hefur verið í fararbroddi
þessarar herferðar þar sem
virðist gert ráð fyrir því að
„þarfir viðskiptalífsins“ séu á
einhvern hátt mikilvægari en
þarfir þjóðlífsins almennt. Þar
ræðir Svafa um nauðsyn þess að
gera ensku hærra undir höfði en
er líka ræktarsöm við gamla
málið: „við munum ekki gefa
neinn afslátt á íslenzkunni,“ er þar
haft eftir henni, með zetu og alles.
Sannkölluð málræktarkona. En
hvaða afsláttartal er þetta? Er
íslensk tunga þá varningur og til
sölu – en aðeins gegn fullu verði?
Svöfu er náttúrlega tamt að
grípa til viðmiða úr heimi
viðskipta. Og henni þykir ef til vill
vænt um íslenskuna eins og
skattholið hennar langömmu. Í
hennar huga er íslenskan gersemi
sem aldrei verður veittur afsláttur
á, djásn og dýr eftir því. Sam-
kvæmt þessum hugsunarhætti er
íslenskan fínerí; viðhafnarmál,
helst geymd í bankahólfi.
En mætti ekki allt eins segja að
það eigi einmitt sífellt að gefa
afslátt á íslenskunni – sífellt að
vera með tilboð í gangi? Sé
íslenskan á markaði – á hún þá
ekki að vera sífellt föl? Sífellt
sveigjanleg? Sífellt opin fyrir
orðum eins og „að dánlóda“ og
„gemsi“? Sífellt að bjóða sig: sími
og tölva eru ekki bara miklu
smartari orð en telefónn og
kompúter heldur líka miklu
snaggaralegri, maður sparar tíma
þegar maður segir þau...
Og nýyrðabauk Íslendinga – sú
árátta að smíða orð um fyrirbær-
in í heiminum jafnóðum og þau
verða til – hefur áreiðanlega
hjálpað þeim að átta sig á vélum
heimsins. Nýyrði er tilraun til að
fanga kjarna fyrirbærisins í eitt
orð, og þar með ná valdi á því,
vegna þess að áður en þú getur
búið til orð um það verðurðu að
skilja það. Endurnýjunarmáttur
íslenskunnar á 20. öldinni
reyndist miklu meiri en fólk óraði
fyrir: málið er svo ótrúlega frjótt;
íslenskan reyndist furðu sveigj-
anlegt tungumál og yfirgrips-
mikið og hefur til þessa lagað sig
að nýjum og nýjum veruleika
fyrirhafnarlítið.
Hér er margt að ugga. Þegar
tungumál hverfur þá hverfur með
því heill heimur, hugsunarháttur,
horf við veruleikanum og
sögunni, verklag, heil siðmenning
– auðlegð. Heimurinn verður
fátækari og mannkynið ofurlítið
heimskara.
Viðskiptafræðingarnir mega
svo sem tala sína business-
english ef þeir aðhyllast svo
fábrotna tjáningu en ef þeir vilja
vera með í samfélaginu og halda
áfram að njóta ávaxta þess þá
verða þeir að tala íslensku við
okkur hin.
Margt að ugga
Framhaldsskólinn gegnir mikilvægu lykilhlutverki í skólakerfinu. Þótt hann sé
ekki hluti af skólaskyldu er brýnt að hlúa vel
að honum og gefa öllum jafnan kost á að
stunda framhaldsskólanám. Innritunargjöld
og mikill kostnaður við námsbækur á þátt í
því að það sitja ekki allir við sama borð,
efnahagur getur ráðið því hvort ungt fólk á kost á
framhaldsskólagöngu eða ekki. Brottfall nemenda úr
framhaldsskólum er einnig vandamál hér og mun
hærra hlutfall framhaldsskólanemenda hættir námi
á Íslandi en í nágrannalöndunum. Þessu þarf að
breyta.
Töluverð umræða fór fram í aðdraganda alþingis-
kosninganna um menntamál. Framhaldsskólinn fór
ekki varhluta af þeirri umræðu. Vinstrihreyfingin -
grænt framboð lagði mikla áherslu á menntamálin
og vann ítarlega menntastefnu sem kynnt var í
kosningabaráttunni. Þar var tekin afdráttarlaus
afstaða til skólagjalda og kostnaðar við námsgögn í
framhaldsskólum en þar segir m.a.: „Vandað og
fjölbreytt framhaldsskólanám á að standa öllum til
boða óháð efnahag eða öðrum aðstæðum. Því á ekki
að taka skólagjöld fyrir framhaldsskólanám.
Ennfremur eiga nemendur að hafa aðgang að
námsbókum og öðrum námsgögnum sér að
kostnaðarlausu.“ Sambærileg markmið
rötuðu inn í kosningastefnuskrá annarra
flokka. Til dæmis lagði Samfylkingin mikið
kapp á ókeypis námsgögn í framhaldsskólum
og gaf kosningaloforð um það. Í málefna-
samningi ríkisstjórnarinnar er gefið fyrirheit
um áfanga í þessa átt þótt orðalagið sé raunar
heldur rýrt í roðinu, en þar segir: „… og
nemendur í framhaldsskólum fái stuðning til kaupa
á námsgögnum“.
Við Vinstri græn teljum það mikilvægt jafnréttis-
mál að allir geti stundað framhaldsskólanám án
tillits til efnahags. Þess vegna höfum við lagt til á
Alþingi að innritunargjöld og kennslukostnaður
verði felldur niður og jafnframt að þar verði skýrt
kveðið á um að kostnaður við námsgögn sé hluti af
rekstrarkostnaði framhaldsskóla. Í ljósi þess að það
virtist víðtækur stuðningur við þetta brýna málefni
þegar flokkarnir stóðu í kosningabaráttu fyrir fáum
mánuðum, má gera ráð fyrir að frumvarpið fái
góðan hljómgrunn á Alþingi. Að minnsta kosti mun
koma í ljós hvaða flokkar eru samkvæmir sjálfum
sér og hverjir ekki.
Höfundur er þingmaður Vinstri grænna.
Afnemum námsgagnakostnað
M
argt í íslensku samfélagi hefur breyst til bóta
undanfarna áratugi. Aldrei hefur menntunar-
stig þjóðarinnar verið jafnhátt og nú og almenn
velmegun meiri.
Ytri skilyrði þeirra barna sem nú eru að vaxa
úr grasi eru að ýmsu leyti betri en áður. Skólar hafa breyst og
miðast starf þeirra nú í auknum mæli að því að mæta börnunum
á þeirra forsendum og styrkja frumkvæði þeirra.
Ýmislegt annað hefur breyst til bóta og má þar nefna að
þeir sem nú eru að vaxa úr grasi eru ólíklegri til að reykja og
til að hafa hafið áfengisneyslu á grunnskólaaldri en foreldrar
þeirra.
Því miður er það þó þannig að unga fólkið sem er að feta
sín fyrstu skref í fullorðinslífinu er líklegra bæði til að beita
ofbeldi og verða fyrir því en ungt fólk var fyrir nokkrum ára-
tugum, jafnvel algerlega að tilefnislausu.
Í frétt blaðsins um helgina kom fram að komum á slysadeild
Landspítalans vegna ofbeldisáverka hefur fjölgað um 35 pró-
sent á aðeins níu árum, eða síðan 1998. Oft er um alvarlega
ofbeldisáverka að ræða, svo alvarlega að í um tíu prósentum
tilvika eru fórnarlömb ofbeldisins lögð inn á legudeild til
frekari aðhlynningar eftir komuna á slysadeild. Karlmenn á
aldrinum 15 til 24 ára eru 70 prósent þessara fórnarlamba.
Hvað er það sem fær ungan mann til að veitast að öðrum og
beita hann alvarlegu ofbeldi, af litlu eða engu tilefni? Gerir
þetta unga fólk sér ekki grein fyrir afleiðingum ofbeldisins
eða ber það ekki virðingu fyrir náunga sínum?
Sjálfsagt kemur hvort tveggja til en velta má fyrir sér
ástæðu þess að þetta unga fólk hikar ekki við að láta hendur
skipta, skerist í odda, og ekki bara það heldur virðist ekki feng-
ist um hugsanlegar afleiðingar ofbeldisins. Getur verið að það
hafi sjálft skort virðingu í æsku, að þó að ytri aðstæður hafi
að mörgu leyti verið góðar hafi gæðastundir í faðmi fjölskyldu
verið af skornum skammti? Getur verið að virðingarleysi fyrir
náunganum í tali milli fullorðinna síist inn í undirmeðvitund
þeirra sem eru ungir og óharðnaðir? Getur verið að hagsældin
sé of dýru verði keypt, að uppalendur ættu að verja meiri tíma
með börnum sínum en minni til að afla tekna til heimilisins?
Sömuleiðis má velta fyrir sér áhrifum ofbeldis í sjónvarpi,
bíói og tölvuleikjum. Barn sem trakterað er með slíku efni
hlýtur að þurfa aðstoð sér þroskaðra fólks til að vinna úr
því. Það verður að tala við börnin og gera þeim grein fyrir að
svona er lífið ekki og á ekki undir nokkrum kringumstæðum
að vera.
Það er ekki nóg að lögreglan sé sýnilegri en áður í miðborg
Reykjavíkur þar sem höfuðvettvangur ofbeldisins er, þótt það
sé vissulega góðra gjalda vert. Á þessu verður að vinna alls
staðar þar sem börn og ungt fólk er, á öllum skólastigum og í
frístundastarfi með börnum og unglingum, en vitanlega fyrst
og fremst á heimilunum þar sem hið eiginlega uppeldi á að
fara fram.
Nauðsynlegt að
spyrna við fæti