Tíminn - 05.02.1982, Blaðsíða 11

Föstudagur 5. febrúar 1982.
UÖISiíi
19
menningarmál
AMADEUS
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
AMADEUS
EFTIR
PETER SHAFFER
Þýöing:
Valgaöur Egilsson og
Katrln Fjeldsted.
Hljóöband:
Þorkell Sigurbjörnsson, tónskáld
Lýsing:
Arni Baldvinsson
Leikmynd og búningar:
Björn G. Björnsson.
Leikstjóri:
Helgi Skúlason
Þaö veröur ekki annað sagt en aö
stóru leikhúsin hafi lifgaö upp á
skammdegiö aö þessu sinni. Tvö
mikil verk eftir Halldór Laxness
eru á fjölunum, Hús skáldsins og
Salka Valka aö ógleymdum Kisu-
leiknum ungverska. En allt eru
þetta verk, sem verulega athygli
hafa vakið. Og maöur var
naumast búinn aö nudda
stýrurnar úr augnum og jafna sig
eftir útgeröina og sorgina i leik-
húsinu viö Tjörnina, er ný óham-
ingja var komin á svið Þjóöleik-
hússins og nýr galdur var tekinn
viö, Amadeus Mozart.
Stóru leikhúsin eru oft
skömmuö.Menn telja að þau hafi
af sér opinbera peninga, og sem
enn . verra er aö fyrirgefa, aö þau
hafi af fólki mikla og stóra
skemmtan. — En nú kveður viö
annan tón, fögnuöur rikir og eng-
inn talar um opinbera peninga.
Amadeus
Leiki*itiö Amadeus verður lik-
lega aö teljast til bókmennta-
verka, þarsem ímyndun er troöið
i götin á sögunni. En það verður
aö hafa í huga aö gátan um
höfund Njálu er ekki eina óleysta
þraut sögunnar. Til eru menn
sem trúa þvi aö Jón Austmann
hafi komist á skip meö peninga
Reynistaöabræöra og aðrir halda
að Mozart hafi endilega veriö
drepinn með rottueitri, i stað þess
að deyja Ur innanmeinum af lög-
legri gerð.
Orðið Amadeus mun þýða ,,sá
sem Guð elskar”, og mun svo
hafa verið aö sönnu i mörgu tilliti,
hvað Mozart áhrærir. Hann er að
minnsta kosti einn af snillingum
siðari alda. Byrjaði feril sinn,
sem undrabarn I píanóleik, og var
eftirsótt barn keisara og hertoga
um alla Evrópu. Siöar gjörðist
hann afkastamikiö tónskáld og
samdi af meiri hæfileikum og
öryggi en þekkst hefur i vorum
kontrapunkti.
í leikskrá er þessum undra-
manni lýst m.a. á þessa leið:
Mozart
„Hann dó ungur aöeins 35 ára,
en skildi eftir sig fjölda tónverka,
hvert ööru glæsilegra. Aö margra
áliti er hann sá tindur i tónlisar-
sögunni sem hæst gnæfir, rétt
einsogShakespeare i leiklistinni.
Hann er sá listamaöur sem gaf
okkur listaverk sem ofteru ósköp
einfaldlega sögö fullkomin. Og
þaö er ekki nóg með að Mozart
hafi afkastaö miklu magni og
gæöum, heldur veittist honum svo
létt aö skapa aö lyginni er likast.
Hvert meistaraverkiö rak annaö:
kammerverk, sinfóniur, óperur.
Allt stökk þetta alskapaö Ur höföi
hans. Hvergi finnast minnisblöö
eöa skissubækur þessa snillings.
Hann hefur hvergi strikaö út eöa
breytt einni einustu nótu. Hann
einfaldlega skrifaöi verkin sin
beint niöur og áreynslulaust aö
þvi er haldiö er fram. Hvaöa yfir
náttúrulega náöargáfavar þarna
á ferðinni? Og hvemig sam-
ræmdist þessi undursamlegi tón-
snillingur þeim ótrúlega klám-
fengna rudda, sem Mozart opin-
berar i bréfum sinum og með
framkomu sinni? Hvaðan
streymdi þetta óviöjafnanlega
tónaflóð? — Þetta eru meðal
annars þær spurningar, sem
Peter Shaffer veltir fyrir sér i
leikriti sinuog hann gefur svariö i
skyn, með þvi aö velja miönafn
Mozarts sem titil á verkið. Þvi
Amadeus merkir ,,sá sem guö
elskar”.
Onnur vangavelta hefur ætfð
veriö tengd nafni Mozarts allt
fram á þennan dag. Á dánarbeöi
sinu bar hann fram þá ásökun að
tónákáldið Salieri hafi byrlað sér
eitur og æ siöan hefur þetta verið
þrálátur orörómur sem hvorki
hefur tekist að sanna né afsanna
með öllu. Og er Salieri lá á si'nu
dánarbeöi röskum þrjátiu árum
siöar, var helsta áhyggjuefni
hans aö kvittur þessi skyldi enn
vera á kreiki. Oröróm þennan
hefur enn ekki tekist aö kveða
niður, þó margir beri brigöur á
hann; og Shaffer er ekki sá eini
sem komiö hefur auga á drama
tiska möguleika i samskiptum
tónskáldanna tveggja. Aöeins
íimm árum eftir dauöa Salieris
samdi rússneska skáldiö
Aleksander PUskin stutt leikrit i
bundnu máli um þetta sama efni,
og tónskáldiö Rimsky-Korsakov
samdi siðan óperuna Mozart og
Salieri upp úr þvi.”
Salieri
Þaö þarf raunar ekki aö undra
neinn, þótt Peter Shaffer sem i
lok siöari heimstyrjaldarinnar
kemur upp Ur kolanámu i
grennd viö Liverpool til aö lesa
mannkynssögu, og veröa siöan
frægur og dularfullur rit-
höfundur, fengi áhuga á dauö-
daga Mozarts og samskiptum
hans við Salieri, tónskáld.
Hér á landi mun Shaffer líklega
frægastur fyrir Equus, sem Leik-
félag Reykjavikur sýndi fyrir
nokkrum árum og vakti mikla at-
hygli. Magnþrungið og drauga-
legt verk. Og nú bætistannaö viö.
Mozart (1756—1796) var algjör
andstæöa hins imyndaöa eitur-
byrlara Antonio Salieri
(1750—1825). Hann var frægðar-
maður Itónlistá sinni tiö, og hlaut
einkum frama i Vinarborg.
Liferni hans var til fyrirmyndar
og hann haföi mikið aö gjöra.
Hann var nær algjör andstæöa
Mozarts, þótt báöir væru tón-
listarmenn. Salieri var ekki létt
um aö yrkja og er nú talinn
daufur tónsmiöur. Hann var einn
af þeim listamönnum, sem vinna
þaö upp með eljunni og réttri
framkomu, sem á vantar I skáld-
skapinn. Hann komst til metorða
viö hiröina undir vernd Jóseps II.
keisara, sem var einhverskonar
Ragnar i Smára I óperu keisara-
veldisins og annarri tónlist.
Salieri er m.a. lýst svo:
„Salieri þjónaöi hiröinni I
Vinarborg i allt i 50 ár. Hann þótti
góöur skipuleggjandi og nafn
hans tengdist aldrei neinu
hneyksli, ef frá er talinn orö-
rómurinnum eitrunina. Hann var
bindindissamur, drakk aöeins
vatn, en var mikiö fyrir sælgæti.
Áyfirboröinu var hann vinveittur
Mozart, en nokkuð almennt áliter
þó að hann hafi með undirferli og
svikráðum komiöMozart i ýmsan
vanda. Viö önnur tónskáld var
hannhjáþlegur og óspará hvatn-
ingu og raunar varð reisn hans,
siöfágun og frægð til þess aö lyfta
tónskáldum i viröingarstiga þjóö-
félagsins. Fjölmargir af merk-
ustu tónlistarmönnum næstu kyn-
slóöar læröu hjá honum og voru
t.d. Beethoven og Scubert stoltir
af að hafa verið nemendur Sali-
eris.”
Og það er úr samskiptum
þessara tveggja tónskálda, sem
Shaffer smiöar sitt verk Ama-
deus. Byrjar á aö lýsa æsku-
dögum tónskáldanna og siöan
samskiptum þeirra uns Mozart er
dáinn.
Leikritið
I raun og veru fer Shaffer
háfgjöröa vandræöaleiö. Salieri
er eiginlega bæði sögumaöur og
þátttakandi I leikriti. (Robert
Arnfinnsson), Sögumenn eru
hálfgeröir vandræöagripir i leik-
ritum. Þeir minna oft á visna-
skýringar, þar sem langt mál
veröur aö vera undanfari einnar
ferskeytlu.
En Shaffer er enginn miöl-
ungur, sem höfundur. Hann er
skáld. Rök hans og efnistök eru
svo sannfærandi að meö ólik-
indum er. Hann talar tónlistar-
mál. Samlikingar hans eru oft úr
tónlist, og þótt ég viti ekki
hvernig þær falla i kramiö hjá
tónmenntafólki, þá eru þærsann-
færandi fyrir aöra.
I fljótu bragöi viröist leikurinn
einkum hvila á Salieri, sem er
inni á sviöinu allan timann, á
Mozart (Siguröur Sigurjtasson)
og Konstönsu Weber, eiginkonu
Mozarts (Guðlaug Maria Bjarna-
dóttir).
En ef nánar er skoöaö, þarf þó
fleira til. Nákvæm hraöastilling,
rétt tónbandsnotkurj, góö þýöing
og ljós. Ekkert má fara Urskeiöis
— og þaö gjöröi ' þaö ekki á
frumsýningunni, enda ætlaöi allt
um koD aö keyra af fögnuöi i
lokin.
Þama vinnur Róbert Amfinns-
son leiksigur, og eins Siguröur
Sigurjónsson, og fara þó gjarnan
á kostum i leikhúsi. Sama má
segja um Guðlaugu Mariu
Bjarnadóttur, sem leikur eigin-
konu Mozarts.
Fjölmargir taka þátt i sýning-
unni. Meöal þeirra eru þeir Gisli
Alfreðsson, Hákon Waage, Valdi-
mar Helgason og Flosi Ólafsson,
og standa þeir sig meö prýöi.
Leikmynd Björns G. Björns-
sonar ereinföld og hún leikur með
þessu verki. Leikmyndateiknar-
inn skilur aö timafrekari skipt-
ingar myndu skera þráöinn. Bak
viö allt þetta fjöltefli stendur svo
leikstjórinn Helgi Skúlason, er
skapar sannfærandi og áhrifa-
mikla sýningu.
Um sannleiksgildi verksins er
öröugra aö tala.
Höfundurinn Peter Shaffer*
(1925) kolamokarinn sem las
mannkynssögu kann aö afla
heimilda. Bréfasafn Mozarts er
til, eöa bréf sem hann ritaði fööur
sinum. Viða er getiö um Mozart i
ritum. Hitt er bagalegra, aö bréf
Leopolds Mozart, er hann ritaöi
syni sinum Amadeusi, eru ekki
lengur til, Kona hans notaöi þau I
uppkveikju á köldu vetrarkvöldi
austur í Vinarborg. Þar fór mikiö
i eldinn, þvi Leopold skrifaöi syni
sinum mikiö.
En i rauninni siptir þetta ekki
svo miklu máli. Leikritiö er ekki
ævisaga, eöa æviskrá, hvorki
Mozarts eöa Salieri, heldur hrif-
andi skáldskapur með mun
stærra inntaki og skirskotun til
mannlegra samskipta, en lausn á
tvöhundruö ára gamalli dánar-
orsök.
Jónas Guöm undson
Fjórar nýjar bækur frá
U n i versi tetsf or laget
Nils Grinde: Norsk Musikk-
historie. Hovedlinjer in norsk
musikkliv gjennom 1000 ár.
Universitetsforlaget 1981.
417 bls.
Norðmenn eiga sér langa og
merka tónlistarsögu og mun vart
ofmælt þótt sagt sé aö þeir hafi
lagt meiri rækt viö sögu þeirrar
listgreinar en aörar þjóöir á
Norðurlöndum.
Bókin.sem hér liggur fyrir er 3.
útgáfa, endurskoðuð og kom fyrst
út áriö 1971. Höfundurinn, Nils
Grinde, er dósent i tónlist viö há-
skólann i Osló. Hann rekur hér
sögu tónlistar i Noregi allt frá
elstu tið og fram á 8. áratuginn.
Segir fyrst frá heimildum, sem
varðveist hafa um tónlistariökun
þeirra, sem Noreg byggöu á stein-
og járncDd og siöan er sagan rakin
i timaröö og fjallaö sérstaklega
um helstu einkenni tónlistar og
tónlistarlifs á hverju timabili.
Þannig er t.a.m. sérstakur kafli
um kaþólskan kirkjusöng, annar
um lútherskan, kaflium „gullöld-
ina”, sem Norömenn nefna svo,
timabilið frá ca. 1860-1890, tima
Edvards Grieg og fleiri helstu og
þekktustu tónskálda Norömanna,
o.sv.frv.
Mikiö er til þessarar útgáfu
vandaö, hún er prentuð á góðan
pappir og prýdd miklum fjölda
mynda.
Tone Schou Wetelfsen: Nár bánd
brytes.
Universitetsforlaget 1981
141 bls.
Einsog flestum er kunnugt eru
hjónaskilnaöir einhver versta
piágasem nú herjará samfélagið
og viröast þeir viöast hvar frem-
ur færast i vöxt en hitt. 1 Noregi
eru hjónaskilnaðir um 7.000 á ári
hverju og þar sem annarsstaöar
bitna þeir yfirleitt verst á þeim
sem minnst mega sin og sak-
lausastir eru, börnunum.
I þessa bók skrifa 14 höfundar
um hjónaskilnaði og áhrif þeirra
á börn og um stööu bamanna i
samfélaginu meö tilliti til hjóna-
skilnaða. Sjónarmiö höfundanna
eru ólik eins og aö likum lætur, en
allir fjalla þeiraö nokkru um nýja
löggjöf um böm og stööu þeirra i
Noregi. Þetta er fróðleg bók um
viökvæmt vandamál og verö-
skuldar athygli félagsfræðinga,
sáifræöinga og annarra þeirra er
um slik mál þurfa aö fjalla.
Th. Christoffersen og Hans Prydz
(ritstj.): Atomkrig i medisinsk
perspektiv.
Universitetsforlaget 1981
112 bls.
Hættan af kjarnorkustyrjöld
hefur veriö mikiö til umræöu i
veröldinni aö undanförnu og þótt
sitt sýnist hverjum iþeim málum
munu fáir neita þeirri ógn sem
mannkyninu stafar af kjarnorku-
vopnum.
t þessari bók lýsa.sjö höfundar
þeim áhrifum sem kjarnorku-
styrjöld myndi hafa á manns-
likamann og þeim hörmungum,
er þeir yröu fyrir, sem hugsan-
lega liföu hildarieikinn, af. Þetta
ertimabær bók og hlýtur aö vekja
alla til umhugsunar þó ekki væri
nema vegna hroöalegra lýsinga
norsku læknanna.
Sysselsettingen i sokelyset. En
artikkelsamlingredigeret av Rolf
Brunstad, Tom Colbjö'rnsen, Tor
Rödseth.
Universitetsforlaget 1981.
203 bls.
Málefni atvinnuvega og vinnu-
markaöar hafa m jög verið til um-
ræðu i' nágrannalöndunum aö
undanförnu. Ber þar margt til,
kreppa i efnahagsmálum á
vesturlöndum, aukið atvinnuleysi
i löndum EBE, ný tækni, sem si-
fellt hefur meiri áhrif, auknar
kröfur um bætta vinnuaðstööu
o.fl. o.fl.
í þessari bók taka ritstjórarnir
þessi mál og ýmisleg önnur, sem
tengjast efnahagsmálum og
vinnumarkaði til athugunar,
reyna aö rekja orsakir og gera
sér jafnframt grein fyrir þvi
hvert stefni, hver muni veröa
þróunin i þessum efnum i nánustu
framtíö. Þetta er fróöleg bók og
athyglisverð fyrir margra hluta
sakir. A hún fullt erindi til is-
lenskra lesenda þótt viö höfum
enn sem komib er sioppiö viö
ýmis þeirra vandamála sem hér
er fjaliaö um. JónÞ. Þór
Jón Þ. Þór
skrifar um er-
lendar bækur