Fréttablaðið - 23.09.2008, Blaðsíða 16

16 23. september 2008 ÞRIÐJUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
Að undanförnu hefur sjálfsálit Íslendinga fengið nokkurn
skell. Hugmyndin um íslenska
efnahagsmógúlinn sem væri
bestur og klárastur í öllum
heiminum hefur verið leiðarstef í
hátíðarræðum ráðamanna um
langt skeið og hefur breytt
íslenskri tungu. Erlendar
fjárfestingar heita núna „útrás“
þótt engum detti í hug að kalla
fjárfestingar erlendra lögaðila á
Íslandi „innrás“.
En svo er þetta skyndilega búið
og þar sem Ísland er unglingur í
samfélagi þjóðanna eru geðsveifl-
urnar eftir því. Í stað útrásar-
innar er komin kreppa. Vissulega
er kreppan ýkt eins og útrásin
var áður en hvorttveggja lýsir þó
raunverulegu fyrirbæri; upp-
gangi sem hefur nú snúist í
niðursveiflu. En hvers vegna?
Vitum við eitthvað meira um
kreppur núna en áður þegar
íslenskur stjórnmálamaður og
fjármálamógúll líkti kreppunni
við vindinn; sem enginn vissi
hvaðan kæmi eða hvert færi?
Orsakir?
Öll umræða um kreppur mótast
óhjákvæmilega af reynslu
sögunnar af heimskreppunni á 4.
áratugnum. Af henni viljum við
læra og forðast það sem gerðist
þá. Það er að vísu ekki einfalt þar
sem orsakir heimskreppunnar
eru umdeildar og skoðanamunur
um það nær yfir allt hið pólitíska
litróf. Fáir deila þó um að
niðursveifla sem varð á verð-
bréfamörkuðum í Bandaríkjunum
1929-1930 hafi markað upphaf
kreppunnar og vilja margir
skilgreina kreppuna sem hreina
fjármálakreppu. Of mikið af
fjármagni hafi verið í umferð
vegna þenslustefnu bandaríska
seðlabankans, og sú þensla hlaut
fyrr eða síðar að rétta sig af.
Þetta hljómar kunnuglega í
íslenskum nútímaveruleika, en þó
glímdu menn við verri skilyrði á
3. áratugnum að því leyti að þá
var ríkjandi rétttrúnaður
hagfræðinga að viðhalda skyldi
gulltryggingu peningakerfisins.
Því fyrr sem horfið var frá þeirri
forsendu í ólíkum löndum, þeim
mun vægari urðu áhrif kreppunn-
ar. Af þessu mætti jafnvel ráða að
ríkjandi barlómur vegna gengis-
fellingar sé á nokkrum villigötum
– það hefur ekkert sérlega
jákvæðar afleiðingar að halda
gengi gjaldmiðils háu umfram
það sem ástand efnahagsins gefur
tilefni til.
Kreppan á 4. áratugnum hafði
þá sérstöðu að hún var alþjóðleg.
Ástæðan var sú að hnattvæðingin
var þá þegar hafin og Bandaríkin
höfðu lykilstöðu í alþjóðahagkerf-
inu. Kreppan varð meiri eftir því
sem efnahagur landa var
nátengdari Bandaríkjunum.
Þannig voru áhrif hennar mest í
Kanada, Rómönsku Ameríku og
Þýskalandi; minni í Bretlandi og
Frakklandi; og engin í Sovétríkj-
unum. Núna er net alþjóðavið-
skipta orðið þéttriðnara, en staða
Bandaríkjanna er ennþá miðlæg.
Það kemur því ekki á óvart að
fjármálakreppa í Bandaríkjunum
hafi áhrif um allan heim.
Afleiðingar
Enda þótt margt sé til í lýsingum
þeirra sem sjá samhengi á milli
þenslunnar á 3. áratugnum og
niðursveiflunnar sem kom í
kjölfarið vantar þó ákveðna dýpt í
slíkar skýringar. Fjármálamark-
aðir hafa síðar gengið í gegnum
dýfur án þess að heimskreppa
fylgi í kjölfarið. Enda hafa sumir
viljað leita orsakanna á hinni
skelfilegu eymd sem fylgdi
heimskreppunni á 4. áratugnum í
öðru. Þar má benda á bilið milli
ríkra og fátækra sem orsakaði
neyslukreppu í Bandaríkjunum;
Láglaunafólk hafði ekki bolmagn
til þess að halda áfram að kaupa
neysluvörur og halda þannig
hjólum efnahagslífsins gangandi.
Ójöfnuðurinn í samfélaginu
magnaði svo enn frekar upp
neikvæðar afleiðingar kreppunn-
ar þar sem fjöldaatvinnuleysi
gerði það að verkum að fjöldi
manns komst niður fyrir fátæktar-
mörk.
Fjármálakreppur eru óhjá-
kvæmilegur – sumir myndu segja
nauðsynlegur – hluti af gangverki
kapítalismans, en í lýðræðisríkj-
um er óhugsandi að búa við það
ástand sem skapaðist á 4.
áratugnum. Þess vegna hafði
heimskreppan á sínum tíma þau
áhrif að í mörgum ríkjum varð
lýðræðið að láta undan síga, en í
öðrum ríkjum var skrefið stigið í
hina áttina. Hugmyndin um
velferðarríkið komst á skrið á 4.
áratugnum vegna þess að í
ríkjum með almennan kosninga-
rétt þarf líka að taka tillit til
hinna örsnauðu. Hún náði
mestum framgangi í löndum þar
sem jarðvegurinn var mestur
fyrir, t.d. á Norðurlöndunum og í
Bretlandi. En meira að segja í
Bandaríkjunum gekkst ríkis-
stjórn Roosevelts fyrir stefnu-
breytingu þar sem uppbygging
kapítalísks hagkerfis skyldi
framvegis haldast í hendur við
jöfnuð og velferð. Í þrjá áratugi
hafa bandarísk stjórnvöld verið
að grafa undan þessari þver-
sagnakenndu hugmyndafræði –
og átt áhangendur um allan heim.
En núna er ný fjármálakreppa í
uppsiglingu og lærdómurinn af
sögu heimskreppunnar verður
ekki lengur sniðgenginn.
Að læra af kreppunni
SVERRIR JAKOBSSON
Í DAG |
UMRÆÐAN
Árni Þór Sigurðsson skrifar um
Evrópumál
Í umræðunni um Evrópumálin og gjaldmið-ilsmálin hafa talsmenn aðildar Íslands að
ESB æ ofan í æ talað um mikilvægi þess að
Ísland „léti reyna á“ og kannaði „hvað okkur
býðst“ í aðildarviðræðum við Evrópusam-
bandið. Þar með er látið í veðri vaka að Ísland
gæti náð einhverjum sérstökum samningum,
að Ísland gæti orðið einhvers konar „heiðursfélagi“ í
Evrópusambandinu sem nyti einstakra vildarkjara.
Hafa margir málsmetandi einstaklingar og fjölmiðl-
ar haldið þessu fram. Þetta er að sjálfsögðu bábilja.
Ef skoðaðar eru yfirlýsingar og fullyrðingar for-
ystumanna og háttsettra embættismanna innan Evr-
ópusambandsins er deginum ljósara að ekkert slíkt
er í boði. Í besta falli hafa þeir sem eru velviljaðir
Íslendingum látið í það skína að Ísland gæti fengið
einhverjar tímabundnar undanþágur, einkum frá
sjávarútvegsstefnu sambandsins. En það er í raun
algert aukaatriði.
Það má öllum vera ljóst hvað felst í aðild
að Evrópusambandinu. Allar samþykktir og
sáttmálar um aðild að Evrópusambandinu
liggja fyrir, lög og reglur Evrópusambands-
ins sömuleiðis. Öll aðildarríki verða að
beygja sig undir þá skilmála. Undanbragða-
laust. Það er ekki hægt að velja sætu berin úr
og skilja þau súru eftir. Nema hvað?! Það er
ekki í boði neitt „íslenskt ákvæði“ sem und-
anþiggur Ísland að standa við þær skuldbind-
ingar sem aðrar þjóðir þurfa að gera. Þess
vegna er allt tal um að láta reyna á aðild,
kanna hvað okkur býðst o.s.frv. til þess eins fallið að
slá ryki í augu fólks. Stjórnmálamenn eiga að koma
hreint fram gagnvart þjóðinni og segja kost og löst á
Evrópusambandsaðild en ekki að gefa í skyn að eitt-
hvað annað og betra fylgi aðild en raun er á. Þannig
er alveg ljóst að við myndum m.a. missa forræði yfir
stjórn sjávarútvegsmála til Brussel og hið sama á við
um viðskiptasamninga við önnur ríki. Um það á ekki
að þurfa að deila.
Höfundur er þingmaður og varafulltrúi VG í
Evrópunefnd forsætisráðherra.
Heiðursaðild að ESB er ekki til
ÁRNI ÞÓR
SIGURÐSSON
F
yrstu viðbrögðin við yfirmannaskiptum á fréttastofum
ljósvakamiðlanna í síðustu viku voru þau að bankastjórn
Seðlabankans fól formanni sínum að koma fram á Stöð 2
en ekki í sjónvarpi ríkisins til að hafa uppi andsvör við
framlagi Jónasar Haralz og fjölda annarra sérfræðinga
og forystumanna í stjórnmálum og atvinnulífi til umræðunnar um
peningamálastefnuna. Að lögum ber bankastjórn þriggja embættis-
manna sameiginlega ábyrgð á öllum ákvörðunum og yfirlýsingum
Seðlabankans en formaðurinn er talsmaður þeirra.
Embættisferill Jónasar Haralz er alkunnur. Minna hefur verið
fjallað um að hann var um tíma formaður efnahagsnefndar Sjálf-
stæðisflokksins. Í því hlutverki smíðaði hann að beiðni Geirs
Hallgrímssonar einhverja mikilvægustu tímamótayfirlýsingu
flokksins um endurreisn í anda frjálshyggju. Sú yfirlýsing var
helsti hugmyndafræðilegi grundvöllur þeirra umbreytinga á efna-
hagsstjórn sem smám saman urðu að veruleika á níunda og tíunda
áratugnum í fjórum mismunandi samsettum ríkisstjórnum Sjálf-
stæðisflokksins, Framsóknarflokksins og Alþýðuflokksins. Ósmá
áhrif.
Það mat sem fram kom nýlega í greinum Jónasar Haralz og Ein-
ars Benediktssonar að hagsmunum Íslands yrði betur borgið með
því að taka upp evru en að viðhalda óbreyttri stefnu í peningamál-
um hefur vissulega sett strik í umræðuna. Í greinum þeirra kom
ennfremur fram ósk um að Seðlabankinn gerði ítarlega grein fyrir
árangri peningamálastefnunnar sem fylgt hefur verið frá alda-
mótum. Fallast verður á að slíkur málefnalegur rökstuðningur af
hálfu Seðlabankans væri gagnlegur fyrir áframhald umræðunnar.
Svar bankastjórnarinnar sem nú liggur fyrir í nefndu sjónvarps-
viðtali var einkar skýrt og afdráttarlaust. Bankastjórarnir, einn
fyrir alla og allir fyrir einn, líta einfaldlega svo á að slíkur mál-
flutningur sé „lýðskrum“ og á honum hafi menn á þeim bæ bæði
„skömm“ og „fyrirlitningu“. Sannarlega er ekki unnt að kvarta
yfir því að svör hafi ekki fengist við hógværri beiðni.
Þegar þetta svar liggur fyrir af hálfu bankastjórnarinnar vaknar
hins vegar sú spurning hvort það byggi á mati hagsviðs bankans.
Svo þarf ekki að vera þótt eðlilegt sé að ganga út frá því sem sjálf-
sögðum hlut í svo veigamiklu máli. Vel má vera að hagsviðið hafi
verið of svifaseint að bregðast við en bankastjórnin hafi ekki viljað
draga þjóðina á svari. Það er skiljanlegt eins og staða umræðunnar
er en vekur þó upp álitamál.
Rétt er að minna á að aðalhagfræðingur Seðlabankans hefur í
blöðum heima og erlendis í rúm tvö ár lýst þeirri skoðun að ávinn-
ingur þess að halda uppi sjálfstæðum gjaldmiðli sé minni en eng-
inn og auki fremur á sveiflur í þjóðarbúskapnum en að draga úr
þeim. Hvernig sem undirbúningi að svari bankastjórnarinnar var
háttað bendir efni þess ótvírætt til að bankinn þurfi að taka á innri
málum. Það er spurning um traust og trúverðugleika í bráð og
lengd.
Bankastjórn Seðlabankans er eftir lögum sjálfstæð og óháð ríkis-
stjórn. Lögin mæla þó fyrir um að bankastjórnin skuli ekki sinna
öðrum viðfangsefnum en þeim sem samræmast hlutverki seðla-
banka. Spurt hefur verið hvort bankastjórnin hafi farið út fyrir
verksvið sitt í þessu svari og inn á pólitískan vettvang. Að lögum
ber ríkisstjórnin ábyrgð á að slíkt gerist ekki.
Lýðskrum, skömm og fyrirlitning:
Jónasi svarað
ÞORSTEINN PÁLSSON SKRIFAR
Sést varla...
Um fátt er deilt meira þessa dagana
en sérsveit ríkislögreglustjóra. Stefán
Eiríksson, lögreglustjóri höfuðborgar-
svæðisins, vill að sérsveitin sinni
almennum löggæslustörfum í
meira mæli, á meðan Haraldi
Johannessen ríkislögreglustjóra
finnst sú hugmynd firra.
Á öllum vinnustöðum skap-
ast ákveðinn vinnustaðahúmor
og er lögreglan engin undan-
tekning. Heimildir Fréttablaðsins
herma að almennum lögreglu-
mönnum þyki sérsveitin ekki
sinna veigamiklum störfum og
draga mikilvægi sérverkefna
hennar í efa. Á meðal þeirra sé
sérsveitin aldrei kölluð annað en
„séstvallasveitin“. Sel það ekki
dýrara en ég keypti það.
Sjást vel
Sé einhver stétt manna meira á milli
tannanna á fólki nú um mundir en
sérsveitarmenn eru það væntanlega
handrukkarar. Stéttir þessar eiga
það einnig sameiginlegt að
innan þeirra vilja menn vera
vel í vöðva settir, blása út
kassa og hnykla vöðva.
Sú staðreynd að annar
hver handrukkari virðist
vera einkaþjálfari á lík-
amsræktarstöð er hins
vegar umhugsunarverð.
Nú stunda sérsveitar-
menn þær stöðvar
eflaust af miklum móð.
Það er því ekki ólíklegt
að einhver þeirra hafi
notið handleiðslu ein-
hvers handrukkarans.
Stefán söng vel
DV bendir á þá furðulegu staðreynd
að séra Gunnar Björnsson hafi gefið
fólk saman í trássi við vilja biskups, en
Gunnar hefur verið kærður fyrir
að leita á tvær ungar stúlkur
í söfnuði sínum. Vissulega
þörf ábending hjá blaðinu.
Á eftir fer síðan skemmti-
lega nostalgísk lýsing á
athöfninni: „Brúðurin kom
tíu mínútum of seint og var
mikið basl að ganga í átt
að kirkjunni vegna veðurs.
[...] Stefán Hilmarsson
söng í kirkjunni og stóð
sig að mati viðstaddra
mjög vel.“
Gott að vita að Stebbi
klikkar ekki.
kolbeinn@frettabladid.is
Efnahagsástandið