Tíminn - 20.06.1982, Blaðsíða 14

■ Sprengjan er eins
og góðhjartaður böð-
ull sem veitir fórnar-
lömbum sínum gálga-
frest. Leyfir þeim að
lifa sínu lífi óáreitt Iíkt
og þau eigi sér lífsvon,
þar til einn daginn að
aftakan er skyndilega
framkvæmd á nokk-
urrar viðvörunar...
■ Siðferðilegur kostn-
aður af kjarnorku-
uppbyggingunni er að
við erum öll ábyrg
fyrir hugsanlegri slátr-
un milljarða manna
og því að fjöldi óbor-
inna einstaklinga mun
aldrei líta dagsins Ijós.
Kjarnorkustrið með
þeim afleiðingum er
fullkomlega óverj-
andi siðferðislega...
■ Yið álitum manns-
lífið heilagt í orði
kveðnu en um leið
sættum við okkur við
að einhver strategísk
nauðsyn sem við skilj-
um ekki geti réttlætt
að allir verði drepnir.
Með því segjum við í
raun að mannslifíð né
nákvæmlega einskis
virði...
■ Það er órói á cyjum hafsins. Stríðsótti
og það eru farnar friðargöngur i mörgum
löndum. „Fólkið gerir sér ekki grein fyrír
þvi,“ kvartaði Morgunblaðið um daginn,
„að það býr við frið.“ Jú, en óstöðugan
frið og áhxttan er ósegjanleg: alger
útrýming mannsins og ef til vill alls lífs á
jörðinni. „Það gerist ekki ef allir eiga nóg
af kjamorkuvopnum" segir einn, „Burt
meö öll kjarnorkuvopn, sjálfan ógnvald-
inn,“ segir annar. Það fer ekkert milli mála
hvoram þessara Bandaríkjamaðurínn
Jonathan Schell er sammála. Hann hefur
skrifað bók sem hann kallar „Örlög
Jarðar" þar sem hann veltir fyrir sér
framtíðinni og möguleikum mannsins á að
lifa af sjálfan sig.
Fáar bækur hafa vakið jafn mikla athygli
á þessum siðustu og verstu timum; Schell
þykir sameina vísindalega greiningu á-
standsins og ástriðufulla bón um að
brjálxðinu megi nú linna, svo lifið allt fái
annan svip og ekki í skugga dauðans.
Útrýmingar. Nú er bók Schells að sönnu
nokkuð umdeild. Sumir kalla hann
bölsýnan heimsendaspámann, aðrír halda
þvi fram að hann og hans líkar auki
stríðshxttu með þvi að sannfæra þjóðir
Vesturlanda um að þrátt fyrir allt sé skárra
að vera „rauður en dauöur". Sovétmenn
muni ganga á lagið ef Vesturveldin verði
ekki sifellt reiðubúin með fingurinn á
kjarnorkuvopnahnappnum. Og svo komi
myrkar miðaldir. En fæstir þræta þó fyrir
að Schell hefur margt til sins máls og eitt
gott hefur þegar af bók hans leitt, að margir
sem áður létu sig hxttuna litlu skipta hljóta
nú að horfast i augu við þá staðreynd að
einn daginn gætu þeir verið dauðir. Og allir
með. Við þeirri staðreynd verður að
bregðast, hvaða skoðanir aðrar sem menn
hafa á málum. Við hirtum hér örstutt brot
úr bókinni „Örlög Jarðar“.
Sú visindalega tækni sem gerir okkur
kleift að smiða kjarnorkusprengjur er
auðvitað aðeins örlítill hluti af allri
tækniþekkingu mannsins og það hefur alla
tíð verið vitað að visindalegar uppgötvanir
má nota bæði til góðs og ills. Það sem er
nýstárlegt við okkar tima er að hvað sem
liður góðum eða slæmum áformum okkar
þá er maðurinn sjálfur farinn að ógna
náttúrunni sem bæði hann og allt annað líf
þrífst á. Ef litið er á málin i heild kcmur í
Ijós að aukið afl mannsins hefur raskað
illilega jafnvæginu milli hans og umhverfis-
ins. Náttúran, sem hér fyrrum var harður
húsbóndi sem maðurinn óttaðist, á nú
undir högg að sækja og þarfnast verndar
gegn krafti mannsins.
Algert kjarnorkustrið er, vegna þess
hversu viðtækt það er og snögglega það
dynur yfir, ógnun án nokkurrar hliðstæðu
en um leið er það aðeins ein hættan sem
steðjar að náttúrunni af völdum mannsins.
Tegundin maður er flækt i sama vítahring
tæknilegrar framþróunar sem þegar hefur
kyrt svo margar aðrar dýrategundir. (Um
þessar mundir er talið að þrjár tegundir
glatist á degi hverjum.) Hættan á útdauða
mannsins - og þá er ekki aðeins átt við að
hver einasti maður gæti farist i kjarnorku-
striði, en það er afar óliklegt þrátt fyrir
allan vopnabúnað stórveldanna, heldur
einnig að kjarnorkustríð gæti eyðilagt
lifsskilyrði mannsins á jörðinni - þessi
hætta er umfram allt vistfræðilegs eðlis.
Stöðug sókn mannsins til yfirráða yfir
náttúrunni hefur haft þær afleiðingar að afl
dauðans á jörðinni hefur aukist stórkost-
lega. Hæfileiki hverrar lifveru til að
endurnýja sig veltur á gæðum þess sem
líffræðingar kalla „upplýsingar,, sem
geymdar eru i genunum. Það sem
endurnýjast - það sem liftr- i hverri lífveru
er ekki einhver tiltekinn hópur af frumum
heldur sú keðja af frumum sem geymir
genetiskar upplýsingar. Ef miðað er við
heila tegund er á svipaðan hátt Ijóst að það
sem lifir af er stærri keðja sem hefur innan
sinna vébanda alla einstaklinga tegundar-
innar. Vistkerfi er svo enn stærri keðja þar
sem margar tegundir mynda eina heild.
Innan þeirrar heildar rikir jafnvægi,
tegundirnar endurnýja sig sjálfar og
breytingareru hægar. Lifheimurjarðarinn-
ar er svo stærsta keðjan - sjálfri sér næg
og í hárfinu jafnvægi. Tapist jafnvægið - á
hvaða stigi sem vera skal - eykst óreiðan
og afleiðingin er dauði.
Nú kann einhver að spyrja: Við mér
blasir minn eigin dauði; hvers vegna skyldi
ég þá hafa áhyggjur af dauða annarra, til
hvers að hella sér út i heimspekilegar
vangaveltur um dauða þeirra sem enn eru
ekki fæddir? Dauði okkar sjálfra er fyrir
okkur, sem einstaklinga, alger og endan-
lcgur og því kann okkur að virðast
hugmyndin um annan dauða fánýt. Eða er
hægt að svipta okkur lifinu tvisvar?
Þær kynslóðir sem nú verða að gera upp
við sig hvort þær eiga að stofna framtið
tegundarinnar i hættu verða að gera sér
grein fyrir þvi að hin einstaka staða
mannsins i veröldinni veldur því að þó
okkur þyki ýmsir hlutir i lífi okkar mikils
virði þá megum við aldrei taka þá fram yfir
sjálft lífið eða virðingu okkar fyrir þvi lifi.
Með þvi værum við að smiða úr hugsjónum
okkar mörg og beitt sverð til að nota gegn
okkur sjálfum. Ef við litum svo á að fyrir
líf okkar skipti mestu máli einhver tiltekinn
stuðull, markmið eða hugsjón - hversu
fögur eða göfug sem sú hugsjón kann að
vera - þá erum við um leið að undirbúa
jarðveginn fyrir útrýmingu okkar með því
að loka augunum fyrir endalausum
þróunarmöguleikum mannsins sem útrým-
ing kemur auðvitað í veg fyrir í eitt skipti
fyrir öll. Aðeins er unnt við einar
kringumstæður að draga fullnaðarályktun
af lífi tegundarinnar maður og þær
kringumstæður risa fyrst þegar hann er
dáinn út. En þá verður að sjálfsögðu
enginn eftir til að draga ályktanir.
Um það verður ekki deilt að þó við
höfum nú lifað 36 ár i skugga kjarnorku-
sprengjunnar þá höfum við verið að mestu
sinnulaus gagnvart þeirri hættu sem af
henni stafar. Flestir hafa að vísu gert sér
meiri eða minni grein fyrir þvi að hættan
er til staðar en sú vitneskja hefur ekki haft
nein teljandi áhrif á tilfinningar okkar eða
gerðir og risaveldin hafa haldið áfram
kjarnorkuvopnasmíð sinni, eins og George
Kennan sagði nýlega: „...likt og þau séu
dáleidd á einhvem hátt, líkt og svefngengl-
ar, líkt og læmingjar á leið til sjávar.“
í mjög skamman tima meðan unnið var
að samsetningu fyrstu kjarnorkusprengj-
unnar og eftir að hún var sprengd var sem
nokkrir menn í æðstu stöðum innan
bandarisku rikisstjórnarinnar væru reiðu-
búnir til að fást við hættuna af viðeigandi
alvöru. Einn þeirra var stríðsmálaráðherr-
ann Henry Stimson sem þekkti vel til
Manhattan-áætlunarinnar, smiði fyrstu
kjarnorkusprengjunnar. f mars 1945,
fjórum mánuðum áður en sprengjan var
sprengd i Alamogordo, skrifaði hann i
dagbók sína um samtal þeirra Harvey
Bundy, en Bundy var nánasti aðstoðar-
maður hans:
„Hugsanir okkar," skrifaði Stimson,
„snertu grundvallaratriði mannlegs eðlis,
siðfræði og rikisstjórnar. Þetta mál er hið
dýpsta og mikilvægasta sem ég hef orðið
að fást við síðan ég tók við ráðherraemb-
ættinu vegna þess að það kemur inn á hluti
sem eru jafnvel djúpstæðari en grundvöllur
þessarar ríkisstjómar."
En það fór nú svo að þessar djúpu
hugsanir festu ekki rætur í hjörtum
bandarískra leiðtoga og sömu sögu er að
segja um mannkynið í heild. Aftur var
farið að hugsa upp á gamla móðinn þrátt
fyrir nýjar staðreyndir. Maðurinn hafði
rétt sem snöggvast komið auga á raunveru-
legt umfang kjarnorkuhættunnar en siðan
sneri hann sér undan og við tók venjulegt
pólitiskt þref, kalda stríðið fyrst og fremst.
Kalda stríðið átti hugi fólksins alla og
það hafði hvorki orku né tilfinningahita til
að hugsa um annað. Kjamorkuvopnakapp-
hlaupið hófst og kjarnorkufræðin - sem
áður höfðu verið hulin þoku opinberrar
leyndar og flókinni tækni - urðu sérsvið
fáeinna sérfræðinga sem höfðu í raun það
hlutverk að hugsa hið óhugsandi sem
meirihluti mannkyns hafði ekki viljastyrk
til að takast á við.
Og haftð var hið furðulega, tvöfalda lif
sem við þekkjum enn i dag. Annars vegar
látum við eins og ekkert hafi i skorist, eins
og allar aðstæður séu óbreyttar. Hins vegar
höldum við áfram að safna að okkur
vopnum sem geta sprengt okkur i tætlur á
nokkrum sekúndubrotum. Það skipti
sennílega sköpum i sálfræðilegu tilliti að
eftir að við höfðum ýtt raunveruleika
Hírósima og Nagasaki burt úr huganum
var kjarnorkuhættan blásin svo upp að þó
við vitum að hún ógnar öllu lifi á jörðinni
þá snertir hún okkur i rauninni ekki á neinn
hátt og við erum þvi frjáls að því að leiða
ekki einu sinni hugann að henni, frekar en
við viljum.
Sprengjan er eins og góðhjartaður
böðull sem veitir fórnarlömbum sinum
gálgafrest, leyftr þeim að lifa sinu lifi
■ I hvert sinn sem
stjórnmálamaður hef-
ur upp raust sína til að
tala fyrir bættri veröld
fyrir börn okkar og
barnabörn er kjarn-
orkuhættan mætt á
staðinn til að mót-
mæla; ef til vill verða
engin börn og engin
barnabörn...
■ Stjórnmálabarátta
nútímans stefnir að
því að framleiða alls
konar nauðsynjavarn-
ing í nægilega miklu
magni en lyftir ekki
litla fíngri til að
tryggja lífið sjálft.
Pólitískar stofnanir
skilja ekki grundvall-
arnauðsyn tegundar-
innar maður - að
lifa...
■ Hlutverk okkar er
aðeins að halda áfram
að vera til. Valkostur-
inn er að ganga á vald
algeru og eilífu myrkri
og ef við gerum það
mun mannleg vera
aldrei birtast á jörð-
inni framar og það
verður enginn til að
muna að maðurinn
hafí nokkru sinni ver-
ið til...
óáreitt líkt og þau eigi sér lifsvon, þar til
einn daginn að aftakan er skyndilega
framkvæmd án nokkurrar viðvörunar. (Ef
ein kjarnorkusprengja hefði verið sprengd
á hverju ári í borgum heims má ætla að
hugarfar almennings gaagnvart kjarnorku-
hættunni væri býsna ólíkt þvi sem nú er.)
Það samhengi - hversu raunverulegt sem
það nú er - sem við sjáum milli heimsins
áður en kjarnorkuvopn komu til sögunnar
og heimsins eftir að fyrsta sprengjan var
sprengd er i verunni blekking ein sem
stafar af þvi að kjarnorkuvopn hafa ekki
verið notuð siðan 1945. Það hefur gert
heiminum fært að afneita hættunni og láta
eins og allt væri við það sama. Þetta hefur
heimurinn notfært sér af þvílikri ástríðu að
á köflum nálgast móðursýki, sem sannar
þá að innst inni rikir óöryggið.
Það er ekki fyrr en maðurinn litur af
hinu „eðlilega" lifi sínu og horfist i augu
við gálga böðulsins sem hann sér að
„veruleikinn" sem hann hélt sig búa við er
einhvers konar fjöldabrjálæði. Þetta brjál-
æði fólst ekki i ólátum og öskrum heldur
þvert á móti í því að gera ekkert slikt þrátt
fyrir ógurlega hættu. Það mætti ætla að öllu
mannkyni hefði verið gefið róandi lyf.
Er okkur dreymir erum við hvorttveggja
í senn, gerendur og þolendur örlaga okkar.
Á sama hátt má finna tvær ástæður fyrir
þvi ef við lokum augunum fyrir öllum þeim
undirbúningi sem við höfum innt af hendi
til að útrýma okkur sjálfum. í fyrsta lagi
viljum við ekki skilja að á hverri stundu
gæti lífi okkar lokið og heimurinn breyst i
geislavirkt rykský, og í öðru lagi treystum
við okkur ekki til að horfast í augu við þá
staðreynd að við erum hugsanlegir fjölda-
morðingjar. Siðferðislegur kostnaður af
kjamorkuvopnauppbyggingunni er sá að
við erum öll ábyrg fyrir slátrun margra
milljarða manna og þvi að fjöldi óborinna
einstaklinga mun aldrei líta dagsins Ijós.
Kjarnorkustríð með þessum afleiðingum
er fullkomlega óverjandi siðferðislega, sú
staðhæfing risaveldanna að þau muni
aðeins beita vopnum sinum ef hinn aðilinn
verður fyrri til breytir þar engu.
Að eiga það yfir höfði sér alla ævi að
láta lifið i tilviljanakenndu fjöldamorði er
niðurlægjandi á vissan hátt en þó er í raun
enn meira niðurlægjandi að eiga það yfir
höfði sér að bera ábyrgð á því að aðrir
hljóti sömu örlög. Við álitum mannslífið
heilagt i orði kveðnu en ef við sættum
okkur við að vera bæði gerendur og
þolendur i kjarnorkustriði erum við í
rauninni að bera þau skilaboð að
mannslifið sé ekki aðeins ekki heilagt
heldur sé það nákvæmlega einskis virði, að
við sættum okkur við að einhver strategisk
nauðsyn sem við skiljum ekki geti réttlætt
að allir verði drepnir.
Stjórnmálamenn nú til dags eru með
þeim ósköpum gerðir að önnur hönd þeirra
rembist við að byggja upp framtið sem hin
höndin býr sig undir að eyðileggja. I hvert
sinn sem stjórnmálamaður hefur upp raust
sina til að tala fyrir bættri veröld fyrir börn
okkar og barnabörn þá er kjarnorkuhættan
mætt á staðinn til að mótmæla, ef til vill
verða engin börn og cngin barnabörn.
Allar götur siðan Aristóteles var uppi á
sitt besta hefur það verið sagt að markmið
stjórnmála séu í grundvallaratriðum tvö.
Annars vegar að tryggja að þjóðfélagið lifi
af (það er að segja að vernda lifið), og hins
vegar að gefa einstaklingum þjóðfélagsins
tækifæri til að þroskast innan þess (það er
að segja að gera þeim kleift að lifa góðu
og þægilegu lifi). Hættan á útrýmingu gerir
bæði þessi markmið að engu og skilur við
stjórnmál okkar tíma i þeirri fáránlegu
aðstöðu að þau eru ekki einu sinni fær um
að stefna að, hvað þá meira, þvi marki að
lifa af. Ef iðnaður okkar framleiddi
einungis óhemjumagn af silfurhnífapör-
um, kristalglösum og munnþurrkum en
engan mat myndi fólkið ekki vera lengi að
gera uppreisn og heimta nýtt skipulag.
Þetta er ekki fráleitt dæmi. Stjórnmálabar-
átta nútímans stefnir að því að framleiða
alls konar nauðsynjavarning i nægilega
miklu magni, en lyftir ekki litlafingri til að
tryggja lifið sjálft. Þetta kerfi þarfnast
álika róttækrar endurnýjunar og hið
fyrrnefnda. Fólk getur ekki haft endalausa
trú á stofnunum sem skilja ekki grund-
vallarnauðsyn tegundarinnar maður - að
lifa - og því er það ekki undrunarefni að
fyrirlitning fjöldans á stjórnmálamönnum
eykst stöðugt þótt fæstir hafi ef til vill gert
sér ljóst af hverju sú fyrirlitning stafar.
Útrýmingarhættan neyðir okkur á ný til
að veita athygli þeirri gamalkunnu stað-
reynd að frumskilyrði alls annars- góðs og
ills þar með talin - er lífið sjálft. Er við
reynum að bregðast við hættunni verðum
við því að gera eina ósk öllum öðrum æðri
- þá einföldu ósk að fólk muni halda áfram
að fæðast. og til þess eins að fæðast og lifa
en ekki af neinni annarri ástæðu. Allt
annað - það markmið að þjóna komandi
kynslóðum með þvi að byggja upp betri
heim og það markmið að við getum lifað
góðu lífi sjálf - verður að vikja. Lifið
gengur fyrir. Annað skiptir minna máli.
Sköpun nýjan heim. Númer eitt i þeim
heimi ætti að vera virðing fyrir manneskj-
um, jafnt fæddum sem ófæddum, og ætti
að byggjast á sameiginlegri ást okkar á
lifinu og sameiginlegum ótta okkar við
tilhneigingar okkar til að eyðileggja og
drepa. Þessi virðing ætti að eiga rætur sinar
i þakklæti hverrar kynslóðar til kynslóð-
anna á undan, þakklæti fyrir það að fá að
vera til. Hver kynslóð ætti að lita á sig sem
útvalinn hóp sem bæði hinir dánu og hinir
ófæddu hafi valið sem fulltrúa mannsins á
tilteknum tima. Þeir sem uppi eru á
hverjum tíma ættu þvi að líta á lifið eins
og sérhver stjórnmálamaður ætti að lita á
kosningu sína í embætti - sem tímabundið
traust sem nota verður í þágu heildarinnar.
Ef yfirborð jarðarinnar er ein vidd
heimsins þá er timinn, sem stjórnmála-
menn verða nú að ábyrgjast, önnur og eins
og allir vita er heimur með aðeins einni
vídd óhugsandi. hver kynslóð hefur
skyldum að gegna og verður að lita á sig
sem landnema sem hyggjast koma landinu
i hendur afkomenda sinna.
Annað grundvallaratriði i nýja heimin-
um okkar verður að vera virðing fyrir
jörðinni. Þetta ersjálfsagt og i raun ekkert
annað en það vistfræðilega lögmál að
jörðin er ekki einungis umhverfi okkar -
gott eða slæmt eftir aðstæðum - heldur er
hún skilyrði þess að maðurinn, sem aðrar
skepnur, fái lifað. Við sjáum nú þegar ýmis
merki þess að maðurinn er einn með
jörðinni. Nú er öll ríki heims - hvcrsu fast
sem þau standa á þvi að þau séu sjálfstæð
og sjálfum sér næg - fléttuð saman í eina,
finofna heild og lif einnar þjóðar byggist á
lífi hinna. Engin ein þjóð hefur rétt til þess
að eyðileggja þau jarðnesku gæði sem allir
þrifast á (en þessa réttar krefjast risaveldin
engu að síður). Jörðin er farin að líkjast
einni einstakri frumu sem geymir milljarða
ólíkra einstaklinga. Undir þessum kring-
umstæðum er hernaður einnar þjóðar gegn
annarri eins og ef hægri höndin réðist á þá
vinstri eða ef báðar hendur tækju hálsinn
kverkataki. Að sjálfsögðu viljum við
varðveita sjálfstæði hvers einstaklings -
vegna þess að á þvi veltur frelsi okkar -
en það megum við ekki gera á kostnað
þeirrar heildar sem við crum óaðskiljan-
legur hluti af.
Þriðja grundvallaratriðið hlýtur að vera
virðing fyrir guði eða náttúrunni eða hvað
svo sem við kjósum að kalla það
alheimsryk sem skapaði okkur eða varð
við. Við verðum að muna að við höfum
ekki skapað okkur sjálf, hvorki sem
einstaklinga né sem tegund. Og við verðum
sömuleiðis að muna að vald okkar er ekki
vald til að skapa heldur aðeins vald til að
eyðileggja. Við förum létt með að drepa
hverja manneskju og koma þannig i veg
fyrir viðhald tegundarinnar en okkur er um
megn að skapa svo mikið sem eina
manneskju, hvað þá að skapa þær
aðstæður sem nauðsynlegar eru til að við
og aðrar dýrategundir getum lifað.
Og það má jafnvel líta svo á að sjálft
niðurrifsafl okkar sé ekki komið frá okkur
sjálfum. Kjarnorkan er náttúruafl en við
höfum aðeins lært að þekkja hana og
beisla. Hvað varðar sköpun þá er ennþá
allt eins og fyrrum, ómannleg öfl sjá um
að framkvæma kraftaverkin en við hirðum
uppskeruna.
Hlutverk er aðeins eitt þótt það sé ef til
vill erfitt fyrir stolt okkar að kyngja því.
Hlutverk okkar er aðeins að fjölga okkur
og halda áfram að vera til. Valkosturinn er
að ganga á vald algeru og eilífu myrkri,
myrkri þar sem mun ekki þrifast nein þjóð
og ekkert þjóðfélag, engar hugsjónir og
engin menning. Ef við göngum þessu
myrkri á hönd mun mannleg vera aldrei
birtast á jörðinni framar og það verður
enginn til að muna að maðurinn hafi
nokkru sinni verið til...
•ij snaraði lauslega.