Tíminn - 22.12.1982, Qupperneq 8

8
MIÐVIKUDAGUR 22. DESEMBER 1982
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Gísli Sigurðsson. Auglýsingastjóri: Steingrímur Gíslason.
Skrifstofustjóri: Jóhanna B. Jóhannsdóttir. Afgreiðslustjóri: Sigurður Brynjólfsson
Ritstjórar: Þórarinn Þórarinsson, Elías Snæland Jónsson. Ritstjórnarfulltrúi: Oddur
V. Úlafsson. Fréttastjóri: Kristlnn Hallgrimsson. Umsjónarmaður Helgar-Tímans: Atll
Magnússon. Blaðamenn: Agnes Bragadóttir, Bjarghildur Stefánsdóttir, Eiríkur St.
Eiriksson, Friðrik Indriðason, Heiður Helgadóttir, Sigurður Helgason (íþróttir), Jónas
Guðmundsson, Jón Guðni Kristjánsson, Kristín Leifsdóttir, Skafti Jónsson.
Útlitsteiknun: Gunnar Trausti Guðbjörnsson. Ljósmyndlr: Guðjón Einarsson, Guðjón
Róbert Ágústsson, Elín Ellertsdóttir. Myndasafn: Eygló Stefánsdóttir. Prófarkir: Flosi
Kristjánsson, Kristin Þorbjarnardóttir, Maria Anna Þorsteinsdóttlr. Ritstjórn,
skrifstofur og auglýsingar: Síðumúla 15, Reykjavík. Sími: 86300. Auglýsingasími:
18300. Kvöldsímar: 86387 og 86392.
Verð í lausasölu 11.00, en 15.00 um helgar. Áskrift á mánuði: kr. 150.00.
Setning: Tæknideild Tímans. Prentun: Blaöaprent hf.
Jón
Baldvinsson
■ Um þessar mundir eru liðin 100 ár frá fæðingu Jóns
Baldvinssonar, sem á fyrra helmingi þessarar aldar var
einn áhrifamesti stjórnmálamaður þjóðarinnar.
Jón Baldvinsson var sá leiðtogi Alþýðuflokksins, sem
forustumenn Framsóknarflokksins áttu við nánast sam-
'Starf um nær tuttugu ára skeið eða frá 1917-1937. Einkum
var þó samstarf þeirra Jónasar Jónssonar og Jóns
Baldvinssonar náið.
Samstarf þeirra Jóns og Jónasar hófst á stofnþingi
Alþýðusambandsins en Jónas mun hafa átt drýgstan þátt
í því, að Jón var kosinn formaður þess.
Jón Baldvinsson var 55 ára, þegar hann lézt í ársbyrjun
1938. Hann naut ekki annarrar skólamenntunar en
barnafræðslunnar, en það reyndist honum góður skóli, að
hann lærði prentiðn að ráði séra Sigurðar Stefánssonar í
Vigur, en undir handleiðslu Skúla Thoroddsens.
Prentarastarfið reyndist Jóni Baldvinssyni vel líkt og
Benjamín Franklín. Það var talinn einn styrkur hans sem
samningamanns, að hann kunni öðrum betur að finna rétt
orð um það, sem segja þurfti. Við þetta bættist, að hann
var jafnlyndur, orðheppinn og gamansamur og viðfelldinn
í umgengni. Meginstyrkur hans sem ræðumanns var sá,
að hann hafði glögga yfirsýn um mál og var fundvís á
meginrök og setti þau fram í stuttu og ljósu máli.
Jón Baldvinsson var formaður Alþýðusambandsins og
Alþýðuflokksins um tveggja áratuga skeið. Hann var
kosinn á þing fyrir Alþýðuflokkinn 1921 og var einn
þingmaður hans á árunum 1921-1924. Hann sat síðan á
þingi til dauðadags.
í minningargrein um Jón eftir Jónas Jónsson sagði m.a.
á þessa leið.
„I gáfnafari Jóns Baldvinssonar gætti mest þeirra
hygginda, sem i hag koma. Hann var framsýnn og
ráðagóður í bezta lagi. Hann sá hættur og hættumöguleika
öðrum mönnum betur. Var hann mjög sóttur að ráðum
bæði af samherjum sínum og mönnum í öðrum flokkum.
Hann var hinn bezti ráðunautur djörfum mönnum og
stórhuga, því að hann sá öðrum mönnum betur afleiðingar
nýrra átaka. Aftur á móti verður ekki með sama hætti
sagt, að hann hafi haft frjótt og skapandi ímyndunarafl.
Hann var fyrst og fremst hinn framsýni, ráðagóði og
fastlyndi stjórnmálaleiðtogi. Hann opnaði ekki nýjar
leiðir, en hann mælti með heppilegu áræði í hverri
gestaþraut, sem lífsbaráttan lagði fyrir hann.“
í eftirmælum um Jón Baldvinsson fórust Héðni
Valdimarssyni m.a. þannig orð:
„Jón Baldvinsson var enginn mælskumaður, en talaði
þó skýrt og skilmerkilega. Áhrif hans voru ekki eins
víðtæk á stórum mannfundum og ýmissa annarra en
persónuleg áhrif hafði hann hverjum manni meiri innan
Alþýðuflokksins og sérstaklega í hópi flokksstjórnar,
sambandsþings og fulltrúaráðsins í Reykjavík. Hann var
mjög viðkynningargóður og jafnlyndur og mikill samninga
maður ...Festa hans og drengskapur höfðu sín djúpu
áhrif.“
Það voru framar öðru slíkir mannkostir, sem gerðu Jón
Baldvinsson að áhrifamiklum og farsælum stjórnmála-
manni.
ImenningarmálFF > 7
Af galdramálum
sr. Jóns þumlungs
Njörður P. Njarðvík:
Dauðamenn. Söguleg skáldsaga.
Iðunn 1982.
149 bls.
■ Árið 1655 urðu þeir atburðir vestur
á fjörðum að sr. Jón Magnússon á Eyri
í Skutulsfirði tók sótt undarlega, sem
lýsti sér í því að hann þóttist verða fyrir
ásókn djöfla eða illra anda, sem sóttu
að honum í líki ýmissa kvikinda.
Klerkur hafði engan frið fyrir óvættum
þessum, þeir ásóttu hann jafnt í bæ sem
utan og gerðu meira að segja harða hríð
að honum er hann framdi heilagt
embætti í kirkju sinni. Eins og vænta
mátti smitaði sjúkleiki prests út frá sér
og þegar leið á veturinn 1656 var allt
heimilisfólk á Eyri orðið meira og minna
taugaveiklað. Allt var gert til að losa
heimilið undan ásókninni, jafnvel reynt
að skjóta á djöflana, en allt kom fyrir
ekki.
Þegar þetta gerðist var galdrafárið í
algleymingi og kenndi prestur ásóknina
feðgum tveim, sem báðir hétu Jón og
bjuggu á Kirkjubóli í Skutulsfirði. Hann
kærði þá fyrir að vera með göldrum
valda að ásókninni og lauk því máli svo
að þeir voru brenndir á báli á Skipeyri
(ekki Skipseyri) á sumardaginn fyrsta
1656.
En þótt þeir feðgar væru afteknir létti
klerki ekki og sneri hann þá spjótum
sínum gegn Þuríði Jónsdóttur á Kirkju-
bóli, dóttur og systur þeirra, sem
brenndir voru. Þá þótti flestum nóg
komið. Voldugir menn vestur í Önunda-
firði og Dýrafirði tóku í taumana til
verndar Þuríði. Sr. Jóni var gert að mæta
á alþingi og standa þar fyrir máli sínu.
Það þorði hann ekki að gera, en samdi
þess í stað Píslarsögu sína, þar sem hann
lýsti öllu því kvalræði er hann hafði
orðið að þola. Píslarsagan er einstætt
verk í íslenskum bókmenntum og merki-
leg en einhliða heimild um galdramálin
í Skutulsfirði.
Njörður P. Njarðvík gerir þá atburði,
sem hér hefur verið lýst stuttlega, að
söguefni í skáldsögunni Dauðamenn.
Hann styðst eðlilega að mestu við
Píslarsöguna sem heimild, en segir
söguna frá sjónarhóli feðganna á Kirkju-
bóli og verður skáldsagan þannig eins-
konar andhverfa aðalheimildarinnar.
Þessi tilraun Njarðar til að varpa nýju
ljósi á löngu liðna atburði hefur að flestu
leyti tekist vel. Sagan er vel samin,
atburðarásin, vettvangurinn og sögu-
persónurnar standa lesananum ljóslif-
andi fyrir hugskotssjónum. Frásögnin er
lipur og hæg og hvergi ber á óþarfa
mælgi eða málskrúði þótt ef til vill mætti
segja, að orðræður sr. Jóns verði
fulllangar á stundum.
Á hinn bóginn tekst höfundi tæplega
að færa lesandann inn í hugarheim 17.
aldar manna sem skyldi. Það hygg ég að
stafi af því, að höfundur getur ekki dulið
andúð sína á galdraáburði sr. Jóns og
aðferðum réttvísinnar. Hann lætur þá
skoðun sr. Jóns og annarra valdsmanna,
að það væri góðverk að brenna „galdra-
mennina" koma skýrt fram, en engu að
síður verða prestur og Þorleifur sýslu-
maður Kortsson að hálfgerðum djöflum
í mannsmynd. Tilraunir höfundar til að
skýra galdraáburð prests, varpa ljósi á
brjálsemi hans, verða einnig til þess að
gera klerk - og þá um leið alla
atburðarásina - ótrúverðugri en ella.
Þrátt fyrir þessa vankanta tel ég að
Nirði hafi tekist vel. Lesendur hljóta að
líta galdramálin í Skutulsfirði öðrum
augum en áður og þeir munu skilja betur
en fyrr stöðu þeirra, sem saklausir verða
fyrir sakaráburði, án þess að fá björg sér
veitt. Og það er einmitt að þessu leyti
sent þessi saga á mest erindi við okkur
nútímamenn. Hún sýnir hvernig sá
máttugri (og hann þarf ekki að vera
hálfgeggjaður prestur), sem hefur valdið
með sér,, getur leikið hinn, sem minni
máttar er, gert hann tortryggilegan,
ofsótt og tortímt honum.
Ávallt hlýtur að að vera álitamál, hve
mikillar heimildakönnunar beri að krefj-
ast af höfundum sögulegra skáldsagna.
Reynslan er þó sú (sbr. t.d. íslands-
klukkuna), að þá verða slíkar sögur
bestar er höfundur gjörkannar flestar
tiltækilegar heimildir. Skortur á heim-
ildakönnun gerir þessa bók engan veginn
tortryggilega, en því verður þó ekki
neitað, að í henni verður vart sögulegrar
ónákvæmni, sem hlýtur að vekja athygli
þeirra, sem þekkja til sögu Skutulsfjarð-
ar á þessum tíma. Og það sem kannski
er verst er það að þessi ónákvæmni
kemur fram í smáatriðum sem engu máli
skipta fyrir gang sögunnar, sem sögð er.
Jón Þ. Þór.
Sjöunda bindi Veraldarsögu
Þorsteinn Thorarensen:
Veraldarsaga Fjölva VII.
Hátindur keisaravelda.
Fjölvi 1982.
160 bls.
■ Veraldarsaga Fjölvaútgáfunnar á að
spanna sögu mannkyns frá steinöld til
geimaldar. Fyrstu sex bindin voru endur-
bætt þýðing Þorsteins Thorarensens á
ítalskri útgáfu, en við þetta bindi hefur
Þorsteinn haft hliðsjón af ítölsku útgáf-
unni, en annars umbylt efninu að eigin
vild svo útkoman verður rit eftir hann
sjálfan.
í þessu bindi er fjallað um söguna frá
því um 170 f. Kr. og fram á blómaskeið
rómverska keisaradæmisins, en burðar-
ásar frásagnarinnar eru Han-keisara-
veldið í Kína, Kúsanar í Indlandi og
útbreiðsla Búddadóms, rómverska keis-
aradæmið og loks upphaf og útbreiðsla
kristindómsins. f aldarspegli, sem cr
aftast í bókinni er svo fjallað um sögu
Gyðinga, sagt frá rústunum stórkostlegu
í Pompeij og Herkúlaneum, rætt um
Stóuspekina, sagt frá Rómaveldi á
friðaröldinni, sem fylgdi í kjölfar valda-
töku Ágústusar keisara og loks greint
frá orrustunni í Tevtóborgarskógi, eða
Þjóðborgarskógi, eins og það heitir hér.
Eins og marka má af þessari upptaln-
ingu er hér fjallað um geipilega yfirgrips-
mikið efni og má furðu gegna að það
skuli rúmast á einum 160 blaðsíðum,
sem þó eru ríkulega myndskreyttar. En
þrátt fyrir þetta kemst mikill fróðleikur
til skila um alla þá þætti, sem fjallað er
um í bókinni og lesandinn verður margs
vísari um gang mála á öllu þessu stóra
svæði, sem ofannefnd heimsveldi náðu
yfir, eða allt norðan frá Bretlandseyjum
og suður um Miðjarðarhaf og síðan
austur til Kína.
Og það er ekki einvörðungu einfaldur
fróðleikur, sem hér er settur fram.
Þorsteinn Thorarensen hefur lagt sig í
líma við að kanna flestar nýjustu
kenningar fræðimanna um viðfangsefnið
Einar Guðmundsson:
Þjóðsögur og þættir II.
Skuggsjá 1982.
■ Þjóðsagnaefni hverskonar virðist
alltaf jafn vinsælt til lesturs með íslend-
ingum þótt flest af því sé sprottið úr og
höfði til annars umhverfis en flestir
núlifandi íslendingar þekkja best af
eigin raun. Mest af því þjóðsagnaefni,
sem á boðstólum er hefur verið safnað
af eldri mönnunt, þeim scm lifðu á
öldinni sem leið og öndverðri þessari.
Aðeins örfáir núlifandi eða menn,
sern lifað hafa framundir okkar daga,
hafa fengist við þjóðsagnasöfnun, svo
nokkru nemi og mun það almennt trú
fólks, að þjóðsagnaakurinn sé að mestu
urinn. Svo er þó ekki. Enn cr á dögum
margt eldra fólk, sem kann að segja
sögurnar með öðrum hætti en þær kunna
að vera skráðar í safnritum.
Einar Guðmundsson kennari er einn
þeirra manna, sem á síðari tímum hat'a
lagt fyrir sig þjóðsagnasöfnun og orðið
og mun þetta vera í fyrsta sinn sem
margar þeirra eru settar fram á íslensku.
Eins og áður sagði er bókin ríkulega
myndskreytt og fylgja myndunum ræki-
legir textar, sem oft segja meiri sögu en
langt mál í venjulegum texta. Þetta
verður til þess að bókin verður öllu
seinlesnari en ella, en það er þó vel þess
virði.
Allur frágangur bókarinnar er með
ágætum, og þýðing Þorsteins skemmti-
leg. Hann leggur sig fram um að íslenska
sem flest heiti, sem fyrir koma og tekst
það yfirleitt vel þótt því verði ekki
neitað, að stöku heiti verða svolítið eins
og skrúfuð á íslenskunni.
Og nú er bara að bíða 8. bindis þessa
ágæta verks, sem vonandi kemur ekki
síðar en að ári.
Jón Þ. Þór.
vel ágengt. í fyrra gaf Skuggsjá út fyrra
bindi af þióðsögum og þáttum, sem
hann hafði safnað, og hlaut sú bók góðar
viðtökur að sögn. Annað bindið kemur
nú út og er í því margan fróðleik að
finna. Margir lesendur munu án efa
kannast við stefin í mörgum sagnanna,
þau lifa frá einni kynslóð til annarrar og
er ekki einu sinni víst, að þau séu öll
íslensk að uppruna. Þetta á þó ekki að
saka og víst eru margar sögurnar á
þessari bók bráðskemmtileg lesning,
enda segir Einar sögurnar ágæta vel.
I bókinni er ennfremur að finna
nafnaskrá fyrir bæði bindin og að öðru
leyti er vel til útgáfunnar vandað.
Jón Þ. Þór
1 Jón Þ. Þór jL'**' , 4T' gji
skrifar um bækur i JBfe -,V-?t.Vi'n. -
Annad bindi þjódsagnasafns
- Þ.Þ