Tíminn - 07.09.1983, Side 9

t (r M i i ■i I > 1, Vj . ilV.'ii 'i'i'i
MIÐVIKUDAGUR 7. SEPTEMBER 1983
bækur
Urvalsrit um 14. öld
Barbara Tuchman: Der ferne Spiegel.
Das draniatische 14. Jahrhunderl.
Deutscher Taschcnbuch Verlag 1982.
581 bls.
■ Fjórtánda öldin var eitt viöburðarík-
asta tímaskeið evrópskrar sögu. Þegar
hún gekk í garð voru Evrópumenn fleiri
en nokkru sinni og velsæld ríkti í álfunni
miðað við það sem áður hafði gerst. En
síðan dundu ólana atburðirnir yfir hver af
öðrum. Styrjöld braust út á milli Eng-
lendinga og Frakka og stóð með hléum
mestan hluta aldarinnar og raunar fram
á þá 15. Þetta var Hundrað ára stríðið
svonefnda. Þar veitti ýmsum betur, en
Englendingar höfðu lengst af undirtökin
og tóku Frakkakonung m.a. einu sinni
höndum og höfðu með sér til Lúndúna.
I kjölfarið fylgdi stjórnleysi á Frakk-
landi, þar sem glæpaflokkar og stiga-
mannasveitir fóru um landið, rændu og
rupluðu og náðu oft heilum héruðum á
sitt vald. Konungarnir byggðu veldi sitt
öðru fremur á stuðningi málaliða og
voru í endalausum fjárhagsörðug-
leikum. Til þess að geta goldið her-
mönnunum mála áttu þeir engin., önnur
ráð en að leggja sífellt fleiri og þyngri
skatta á almenning og oft kom til
blóðugra uppreisna, þar sem uppreisnar-
menn náðu stundum stórum borgum,
þar á meðal París, á sitt vald um
stundarsakir. En uppreisnarherirnir
voru ávallt vanbúnir að vopnuni og illa
skipulagðir og alltaf lutu þeir að lokum
í lægra haldi fyrir herjum konunga og
aðals og þá var uppreisnarmönnum refs-
að harðlega. Fjórtándu aldar menn voru
grimmir og miskunnarlausir. Refsingar
þeirra, sem báru hærri hlut í félagslegum
átökum voru vægðarlausar, íbúar heilu
borganna voru drepnir öðrum til við-
vörunar og þcgar uppreisnir brutust út
fór alþýða manna sem logi yfir akur og
brenndi hallir og aðrar eigur aðalsmanna
til grunna, en þeir sem sluppu með
líftóruna áttu fótum fjör að launa. Og
menn fengu útrás í grimmdarlegum
skemmtunum. Þannig segir frá því í
þessari bók, er íbúar borgar einnar á
Frakklandi keyptu glæpamann úr fang-
elsi í nágrannaborg til þess eins að pína
úr honum líftóruna sjálfum sér til
skemmtunar.
En fleira bar við á 14. öldinni. Um
miðbik hennar fór Plágan mikla (svarti
dauði) sem elding yfir Evrópu og strá-
felldi íbúana. Er álitið að fólksfjöldi í
álfunni hafi minnkað um u.þ.b. helming
á nokkrum árum. Þá bar það einnig til
að rómversk kaþólska kirkjan klofnaði
og sátu á tímabili tveir páfar, annar í
Röm en hinn í Avignon í Frakklandi. Og
undir lok aldarinnar fóru riddarar af
Frakklandi. Þýskalandi og Ungverja-
landi í síðustu umtalsverðu krossferð
kristinna manna gegn Múhameðstrúar-
mönnum. Þeirri ferð var ekki heitið til
landsins helga heldur gegn Tyrkjum,
sem þá voru að leggja undir sig Balkan-
Barbara Tuchman:
Der ferne Spiegel
Oas dromoUscho 14. Jahrhundert
skaga og ógnuðu Miklagarði. Herirnir
mættust við Nikopol við Dóná og beið
her kristinna manna þar hroðalegan
ósigur, mest vegna heimskulegs stærilæt-
is frönsku riddaranna.
í þessari bók segir Barbara Tuchman
sögu 14. aldarinnar á undraverðan hátt.
Hún byggir söguþráðinn utan um ævi-
hlaup fransks hefðarmanns, Enguerrand
de Coucy. Hann fæddist 1340 og lést
1397 og upplifði þannig flesta merkisvið-
burði aldarinnar. Hann var einn þeirra
frönsku aðalsmanna, sem fóru til Eng-
lands í gíslingu fyrir konung sinn. Þar
kvæntist hann elstu dóttur Englandskon-
ungs, en hélt síðar aftur til Frakklands,
þar sem liann komst í hóp æðstu og
tignustu manna ríkisins. Hann tók þátt"
hundrað ára striðinu, stýrði krossferð til
Túnis, miðlaði margoft málum í deilum
franskra höfðingja innbyrðis og á milli
Frakka og ftala og var að lokum einn af
foringjum Frakka í krossferðinni til
Nikopol, en sú för varð hans síðasta.
Um leið og höfundurinn segir sögu
Cocys lýsir hún atburðarrásinni og
blandar stórkostlegum aldarfarslýsing-
um. Andblær 14. aldarinnar leikur um
lesandann og hann kynnist með einstök-
um hætti hugarheimi þess fólks sem þá
lifói, jafnt höfðingjum sem alþýðu
manna.
Þetta er einstakt sagnarit, afbragðsvel
samið og stórskemmtilega skrifað. Höf-
undur hefur kannað ótölulegan fjölda
heimilda um 14. öld, en drýgstar verða
henni tvær samtímafrásagnir: rit sagna-
ritarans Friossart og rit ónefnds munks í
St. Denis klaustri í París.
Höfundur þessarar bókar, Barbara
Tuchman, er bandarísk og í hópi fremstu
sagnfræðinga þarlendra. Hún hefur tví-
vegis hlotið Pulitzer verðlaunin fyrir
bækur sínar og er nú forseti sambands
bandarískrá sagnfræðinga. í ritum sínum
hefur hún einkum fjallað um sögu 20.
aldar og auk sagnfræðirita hefur hún
ritað margt og mikið í blöð og tímarit.
Jón Þ. Þór
Endurútgáfur
André L. Simon: A concise Encyclop-
edia of Gastronomy. Penguin Books
1983.
816 bls.
■ Þetta er mikill doðrantur um mat og
matargerðarlist. André Simon var fransk-
ur að ætt og uppruna, en bjó mestan
hluta ævinnar í Englandi, þar sem hann
starfaði við víninnflutning. Hann skrif-
aði bækur um sögu vínhöndlunar á
Englandi og gaf út tímarit um mat og
vín. Árið 1938 hóf hann útgáfu bókar-
innar, sem hér liggur fyrir og var ætlast
til að hún kæmi út í níu hlutum og áttu
þrír að koma út á ári. Heimsstvrjöldin
síðari truflaði þó þá ráðagerð, en engu-
að síður tókst að koma öllum níu
hlutunum út.
I þessari útgáfu er bókinni skipt í níu
þætti og hver þeirra samsvarandi gömlu
þáttunum, sem gefnir voru út sér. Sá
fyrsti þeirra fjallar um sósur, annar um
grænmeti, þriðji um brauð, ábæti og
korn, fjórði um ávexti, fimmti um fisk,
sjötti um kjöt, sjöundi um fugla og egg,
áttundi um osta og sá níundi og síðasti
um vín. Ollum þáttunum er skipt í
undirkafla og í þeim öllum er fjallað um
hverja fæðutegund út af fyrir sig, eðli
hennar, kosti og galla og síðan eru
upplýsingar um hverning nota skuli og
uppskriftir.
I þessari bók er samankominn hreint
ótrúlegur froðleikur um mat og vín.
Sælkerar og aðrir þeir, sem gaman hafa
af því að búa til góðan mat og njóta
góðra rétta með góðu víni geta haft
stórmikið gagn af bókinni, en hinum,
sem ætla að halda áfram íslenska plebei-
ismanum og tróða sigút af landbúnaðar-
afurðum, sem þeir skola niður með
hráum vfnanda, sjálfum sér til skammar
og öðrum til leiðinda og ama, er ráðlagt
að láta hana eiga sig.
I Jón Þ. Þór
skrifar um bækur
gróður og garðar
■ í mörgum jurtum og trjám eru
aukaefni, sem ekki virðast koma að
notum við eðlilegar efnabreytingar í
sambandi við öndun, koltvísýrings-
vinnslu og vöxt. Sum þessi efni eru vörn
gegn skordýrum eða sveppum, eða
öðrum plöntum í baráttunni um vaxtar-
rými. Skógarmaðkar gera oft usla bæði
í görðum og á birki, víði o.fl. tegundum
úti um hagann. En vissar tegundir sleppa,
að mestu. Skógarmaðkar naga t.d. lítið
gljávíði og gullregn, sjálfsagt vegna
einhverra efnasambanda í þeim tegund-
um, sem skordýrum líkar ekki. (Alkal-
óíðar, glýkósíðar). Oxalsýra er súruviss
vörn gegn sniglum o.fl. meindýrum.
Eiturefni gegn dýrum virðast vera í
mörgum jurtum. Sum þeirra eru notuð
sem læknislyf.
Margra bragða er leitað
Þétt hæring, getur hindrað smitefni að
komast að sjálfri húðinni. Efnafræðileg-
ar varnir eru m.a. ýms eiturefni, sem
annað hvort eru alltaf í plöntunni eða
myndast sem móteitur við smitun og
hémur sjúkdóminn. Ýmsir sveppar o.fl.
smitberar lifa í dauðum plöntuvefjum en
geta komist í lifandi plöntuhluta með
því að gefa frá sér efni sem drepur fyrst
frumurnar. Ónæmar tegundir eða af-
brigði geyma í sér efni sem sundra
eiturefninu og hemja þannig vöxt smit-
berans.
Hraður vöxtur kemur
einnig til greina
Margir þekkja húsapunt, sem getur
orðið slæmt illgresi í görðum, smýgur
víða með jarðrenglum sínum.
Húsapuntur vex oft í þéttum, sam-
felldum breiðum, án íblöndunarannarra
jurta að kalla. Hann vex hratt og skyggir
brátt á aðrar seinvaxnari jurtir og kæfir
þær. En fleira kemur til. Rætur og
renglur húsapunts gefa frá sér efni, sem B
Kransnálaþörungur (Chara hispida)
Kemiskum
brögðum beitt
í jurtaríkinu!
eru mörgum öðrum jurtum óholl og
lama þær eða tefja vöxtinn. Sumir svepp-
ar gefa frá sér blásýru (cyanbrinti), sem
eyðir sumum lífverum. Valhnottré gefur
frá sér efnasambönd, sem takmarka þrif
annarra tegunda í nánd.
Vatnajurtir berjast um birtu, hún
takmarkar þrif þeirra niðri í vatninu.
Þetta er á vissan hátt sambærilcgt við
lífið í regnskógum heitra landa. Trén
þar eru oft alsett ýmsum vafnings- og
klifurjurtum. Einnig vex upp um stofna
og greinar fjöldi brönugrasa (Orkideur)
svo tréð verður þakið blómskrúði.
Brönugrösin festa rætur í holum og,
sprungum, sem moldarryk hefur sest í.
Brönugrösin sníkja ekki en lifa þarna
sem ásetar (epifyter) og njóta birtu
miklu betur uppi í trjánum heldur en
niðri í rökkri skógarbotnsins.
Ásetar eru m.a. til á þörungum í
sjónum, einn þeirra, þangskeggið, situr
á klóþangi. Á vatnajurtum eru og ýmsir
ásetar t.d. bakteríur og kísilþörungar,
sumir svo smáir að þeir verða aðeins
greindir í smásjá. Mynda sumir kísil-
þörungar þétt lag á vatnajurtum og
draga úr kolefnisvinnslunni með því að
skyggja á.
Vatnajurtirnar verða að taka eitthvað
til bragðs til að veslast ekki upp. Sumar
vaxa mjög hratt og bjarga sér þannig.
Sem dæmi um baráttuna má taka
marhálm, en hann vex við strendur allt
niður á 10 m dýpi, í leirbotni. Hér er
hann allvíða, mest af honum við Breiða-
fjörð. Blöð marhálms, sem eru 3-6 mm
breið, verða oft þéttsetin bakteríum
þegar á fyrstu 2-3 sólarhringum eftir að
þau koma út úr blaðslíðrinu. Og viku
síðar eru þau oft alvaxin smáum kísil-
þörungum, sem fljótlega mynda hvert
frumulagið yfir öðru - og stöðvar þetta
vöxt blaðanna. Til varnar vaxa mar-
hálmsblöð mjög ört, geta jafnvel vaxið
allt að 6 cm á sólarhring um hásumarið.
Það tekur ásetalagið allmarga daga að
verða svo þétt að kolsýrunám blaðanna
hætti. Jurtin hefur kannski 25-40 cm
blöð, sem geta starfað að fullu eða því
sem næst. Hjartanykra fer eins að. En
góða birtu þarf til slíks vaxtarhraða.
Þess vegna verða jurtir sem vaxa djúpt
eða bælast niður af öðrum að fara öðru
vísi að, t.d. nota efnafræðilegar aðferðir.
Efnafræðilegar varnir
I sumum vötnum í Danmörku og
víðar vex mikið af kransnálaþörungum
(Nítellategundum) á 3-4 m dýpi. Þessar
jurtir eru um 1 m á hæð og er aðalstöng-
ullinn samsettur af allt að 10-15 cm
löngum, glærum frumum. Venjulega er
þessi jurt laus við áseta, nema helst á
vorin, ef vöxtur er lítill. En aðrar jurtir
umhverfis eru oft þaktar ásetum. Hvern-
ig víkur þessu við? Af kransnálaþörung-
um er sterk, sérkennileg lykt. Þetta gaf
líffræðingum bendingu, og ásamt efna-
fræðingum reyndu þeir að ráða gátuna.
Uffe Anthony og Carston Christopher-
son unnnu saman. (Heimild Naturens
Verden 6-7 1983).
Eftir ærna erfiðleika tókst að einangra
tvö virk efnasambönd í Nitella transluc-
ens. Þau innihalda brennistein og hafa
mjög neikvæð áhrif á koltvísýrings-
vinnslu ásetuþörunga; stöðva hana jafn-
vel að mestu hjá kísilþörungum og
vatnasviíi fast við.
Kransnálaþörungurinn (Nitella) hefur
greinilega ávinning af þessu. Lifir á dýpi
þar sem birtan, eða birtuleysið, tak-
markar vöxtinn mjög og mætti ekki við
því að ásetar skyggðu á. Ásetuþörung-
arnir virðast draga úr vexti annarra
tegunda í vötnunum og vex Nitella oft
nær einvörðungu í breiðum. Grunur
leikur einnig á því að Nitella hafi áhrif á
skordýr. Virðist t.d. minna en ella um
mýflugur í vötnum þar sem hún vex, en
það þarf meiri rannsóknar.
I vatni einu, Agersö, þekur nykurrös
o.fl. jurtir nær alveg yfirborðið. Blettur
var þó auður og athugun leiddi í ljós að
þar óx breiða af Nitella translucens
undir. Mynd af öðrum kransnálaþörungi
(Chara hispida) sýnir vel hið sérkenni-
lega vaxtarlag þessara jurta, sem margar
cru allstórvaxnar.
Ingolfur Daviðsson,
skrifar