Tíminn - 18.12.1983, Blaðsíða 26

fámmm
SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 1983
bókmenntir
Sextán þjóðskörungar
Þeir settu svip á öldina
íslenskir stjórnmálamenn
Ritstjóri Sigurður A. Magnússon
Iðunn.
■ Þetta líkar mér að fá yfirlitsgreinar
um 16 þjóðskörunga í einni bók sem
ekki fer yfir 300 blaðsíður. og engar aths.
geri ég við það hverjir valdir eru. Að
vísu finnst mér að dr. Valtýr Guðmunds-
son, Björn Jónsson, Haraldur Guð-
mundsson, Eysteinn Jónsson og Lúðvík
Jósefsson hefðu getað komið til álita líkt
og sumir þarna en þó naumast ástæða til
að láta víkja fyrir þeim.
Ritstjórinn segir í formála, að hann
hafi lagt áherslu á að „reynt yrði að hafa
umsagnirnar eins hlutlausar og lausar
við boðun eða prédikun eins og kostur
væri“. Ekki sýnist mér að þessu hafi
verið fylgt, enda sé ég ekki neitt athuga-
vert við það að þegar Svavar Gestsson
skrifar um Magnús Kjartansson og Jó-
hannes Nordal um Bjarna Benediktsson
komi það fram að annar taldi það ganga
landráðum næst, að ekki sé meira sagt,
sem hinn taldi sjálfsagða öryggisráð-
stöfun til verndar íslenskri þjóð og
íslensku sjálfstæði.
Auðvitað finnst okkur þessar ritgerðir
misjafnar. Ég tél að Sigurður Líndal
skrifi mjög vel um Jón Magnússon, sem
sennilega hefur verið vanmetinn, enda
ekkert glæsimenni á velli eða í ræðustól
og enginn auglýsingamaður. „Hann
kunni aldrei að setja neinn glans á verk
sín“, sagði Jónas frá Hriflu um hann.
Þá tel ég að Gils Guðmundsson og
Þórarinn Þórarinsson hafi komist vel frá
því að skrifa um Héðin Valdimarsson og
Jónas Jónsson og Gunnar Thoroddsen
gerir Jóni Þorlákssyni prýðileg skil. Það
eru ekki nema tvær ritgerðanna sem mér
finnst að verulegu lcyti misheppnaðar.
Það er grein ritstjórans um Hannes
Hafstcin og greinin um Hannibal Valdi-
marsson.
Hannes Hafstein var glæsimenni og
það hygg ég sannmæli, að aldrei hafi
glæsilegri maður setið á Alþingi. Hann
var líka skáld gott. Þar fyrir sé ég ekki
rök fyrir því að hann hafi sameinað hið
besta úr Jónasi Hallgrímssyni og Jóni
Sigurðssyni.
Það er ekki ofmælt að miklar framfarir
og merk löggjöf einkenna ráðherraár
Hannesar Hafsteins hin fyrstu. Sigurður
segir að lagasmíð ráðherrans hafi verið
með ólíkindum. Fyrir þingin 1905-1909
hafi hann lagt ríflega 100 stjórnarlrum-
vörp.
Víst voru þama gagnmerk frumvörp
og ber fræðslulögin hæst af mörgu góðu.
En hver var hlutur ráðherrans sjálfs í
þessari lagasmíð? Ég veit ekki hvort
hann átti mikinn þátt í henni. Guðmund-
ur Finnbogason undirbjó fræðslulögin
t.d.. Satt að segja man ég ekki eftir
neinu nýmæli sem Hannes Hafstein
beitti sér fyrir sérstaklega fyrstur manna.
Það væri þá kjördæmaskipunin. Sigurð-
ur segir að lagning járnbrautar austur
yfir fjall hafi verið undirbúin í ráðherra-
tíð hans. Satt er það en enginn var meiri
áhugamaður um járnbrautina en foringi
stjórnarandstöðunnar, Valtýr Guð-
mundsson.
Það hefði trúlega ekki breytt neinu
verulega umframfarir og löggjöf 1905-
1909 þó að ráðherrann hefði heitið
Valtýr Guðmundsson. Auðvitað vildi
ráðherrann framfarir og hann mælti fyrir
frumvörpunum og gerði það með glæsi-
brag eins og annað.
Sigurður segir að lagning stmans sé
eitt merkilegasta tækniafrek í sögu
íslands. Vel má það vera hvort sem átt
er við sæstrenginn eða stauralínuna frá
Seyðisfirði til Reýkjavíkur. Hins getur
hann ekki að þegar Hannes Hafstein var
fyrst á þingi mælti hann gegn því að
síminn yrði tekinn á land á Seyðisfirði og
Reykjavík ætti sambandið við úllönd
undir ótryggri stauralínu kringum landið
hálft. Símamálið var undirbúið áður en
Hannes Hafstein varð ráðherra. Hitt er
svo annað mál að áður en endanlega var
samið um símann vildi Valtýr Guð-
mundsson og hans lið treysta á loft-
skeytasamband sem hefði verið miklu
ódýrara en sjá' agt líka miklu ótryggara
og stopulla fyr árin a.m.k. Vel get ég
fallist á að H _s Hafstein hafi dugað
vel í þeirri deilu um símasambandið út á
við.
Sigurður getur þess að Ölfusárbrúin
hafi verið vígð 1905 en fellir undan að
hún var byggð 1891. Fjarri sé mér að
segja, að þar með vilji hann vísvitandi
telja mönnum trú um að sú trú hafi verið
eitt af verkum Hannesar Hafsteins en
hætt er við að grunlaus lesandi álykti svo.
Það má vel vera rétt að sambandsmál-
ið hafi verið „til lykta leitt 1918 í fullu
samræmi við stefnu og baráttu Hannesar
Hafsteins". Þó var sá reginmunur á að í
sambandslögunum 1918 var ákveðið, að
fslendingar gætu sagt þeim upp og farið
sínu fram að 25 árum liðnum og það er
allt annað en „óaðskiljanlegur hluti
Danaveldis“ - „sem ekki verður af
höndum látið“ og önnur slík ákvæði.
Ég hef enga tilhneigingu til að minnka
Hannes Hafstein. Ég veit að þrátt fyrir
undirstrauma þjóðlífsins hafa mikilhæfir
leiðtogar áhrif á það sem gerist. Sagan
er ekki persónulaus. En ég held að
ritgerð Sigurðar beri keim af þeirri
tilhneigingu að mikla hlut hins glæsilega
foringja.
Greinin um Hannibal Valdimarsson
er eins og hún sé skrifuð með allt annað
í huga en manninn sjálfan, gerð hans og
feril. Ekki get ég betur séð af þessu skrifi
en höfundur telji að Hannibal hafi verið
rekinn úr Alþýðuflokknum um leið og
hann hætti formennsku þar 1954. Hann
sat þó sem þingmaður flokksins fram að
kosningum 1956 þegar hann bauð sig
fram fyrir Alþýðubandalagið. Hann var
þingmaður Alþýðuflokksins allt þar til
að hann tók þá ákvörðun vorið 1956. Því
er sagan um burtreksturinn villandi.
Annað segi ég ekki um þá grein.
Ég hygg að missagnir séu fáar í þessari
bók en hitt er nokkuð áberandi að
mörgu er sleppt. Svo verður að vera í
stuttum ritgerðum um menn sem af er
mikil saga. En stundum finnst mér að
vanti í myndina þætti sem ærnu skipta
íslenska sögu. Er þá einkum tvennt að
nefna: Lotningarfulla afstöðu flokks
þeirra Brynjólfs Bjarnasonar og Einars
Olgeirsson gagnvart Sovétríkjunum og
hik og varfærni Sjálfstæðisflokksins í
landhelgismálinu 1958.
Ég tel að Jónasi Haralz hafi tekist vel
að rekja stjórnmálasöguna í grein sinni
um Ólaf Thors. Það er vandi að gera í
örfáum orðum svo að ekki falli undan
atriði sem máli skipta fyrir heildarsvip-
inn. Þó má benda á að hann segir á bls.
163: „Lyktir málsins urðu þær, að fram-
sóknarmenn studdu ekki aðförina að
■ Jón Þ. Þór
skrifar um bxkur
Kvöldúlfi þegar á reyndi". Þarna er því
sleppt sem úrslitum réði að þeir feðgar í
Kvöldúlfi settu persónulegar eignir sínar
að veði fyrir skuldum Kvöldúlfs svo að
þær þóttu sæmilega tryggar.
Hins vegar kemur fram í grein Jónasar
að Nýsköpunarstjórnin hafi gengið af
Kvöldúlfi dauðum. Þar segir svo: „Þess
hafði aftur á móti ekki verið freistað að
ná samkomulagi um það, hvaða skilyrði
þyrfti að búa atvinnurekstri. Afleiðingin
af þessu varð meðal annars sú að reyndir
atvinnurekendur, þeirra á meðal helstu
togarafélögin, treystu sér ekki til að
eignast hin nýju tæki og þau lentu að
miklu leyti í höndum bæjarfélaga og
annarra þeirra, er lítt voru í stakk búnir
til að standa að slíkum rckstri".
Að sönnu veit ég ekki hvort bæjarút-
gerðir hafa gengið verr en aðrar en
þarna er þá skýringin á því af hverju
Kvöldúlfur varð að engu.
Jónas segir um árin 1934-40: „Miklir
erfiðleikar voru í efnahagsmálum
landsins, sem stöfuðu af hvoru tveggja í
senn, áhrifum heimskreppunnar og
röngum viðbrögðum íslenskra stjórn-
valda við þeim áhrifum". Vel má hann
hafa sínar skoðanir um þetta. En hann
segir um sjötta áratuginn:
„Ytri ástæður voru erfiðar. Viðskipta-
kjör versnuðu næstu árin, og gjaldeyris-
staðan var of naum til þess að unnt væri
að ganga langt í frjálsræðisátt".
Hafi gjaldeyrisstaðan 1956 hindrað
það að unnt væri að ‘ganga langt í
1SLENSKÍR S?JóSnmALAMENN '
,, ÞEIR SETTU SVIPÁ
OLEllNA
frjálsræðisátt er hætt við að svo hafi líka
verið 1935.
Þess er rétt að geta að í bókarauka er
birt niðjatal þeirra manna sem sagt er
frá, er þar lengst mál um þá Skúla
Thoroddsen og Hannes Hafstein, sem
báðir eru kynsælir. Ekki er getið ungra
barna en yfirleitt allra þeirra sem svo eru
komnir til þroska að þeir hafa valið sér
lífsstarf. Þessi niðjatöl eru eftir Guðjón
Friðriksson.
Þetta er orðið langt mál. Meðfram er
það með vilja gert því að ég vil að það
komi fram að þetta er bók sem er tilefni
mikillar umræðu. Hjá því verður ekki
komist að fram komi andstæð viðhorf.
Þau eru staðreynd og rétt að líta á málin
frá báðum hliðum. Þá er stundum svo að
hvor bætir annan upp ef sagan er hálf-
sögð þar sem einn segir frá.
Með þeim fyrirvara sem nú er greindur
mæli ég með þessari bók.
Franz Kafka:
Réttarhöldin
Astráður Eysteinsson og
Eysteinn Þorvaldsson þýddu
og rituðu eftirmála
293 blaðsíður
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1983
Réttarhöldin hefjast á mjög svo
áþekkan hátt og Hamskipti Franz Kafka
sem fjallað var um hér í blaðinu fyrir
fáeinum dögum. Nafn söguhetjunnar er
meira að segja jafn skylt nafni Kafkas
sjálfs og Samsa í Hamskiptunum, Jósef
K. nefnist hinn ákærði. Hann vaknar af
svefni, býst við að finna líf sitt í hinum
gamalkunnu skorðum hversdagsins en
meðan hann svaf hefur öllu verið um-
turnað. „Einhver hlaut að hafa rægt
Jósef K. því að morgun einn var hann
Franz Kafka
Réttarhöldin
Sextán þættir úr
mannkynssögu
Hver talar?
„Réttarhöldin’9 eftir Franz Kafka
handtekinn án þess að hafa gert nokkuð
af sér.“
Án þess að hafa gert nokkuð af sér -
það er akkúrat það. Hver er sök Jósefs
K.? Réttarhöldin yfir honum standa í
heilt ár og hann fær aldrei að vita fyrir
hvað hann er ákærður. Þetta er vitan-
lega, í öllum sínum einfaldleika, firna
sterk táknmynd og Kafka útbýr hana að
venju sinni sem tilvísanir í allar áttir.
Jósef K. fær að ganga frjáls ferða sinna
og stunda vinnu sína í bankanum, en
hann er yfirheyrður. reglulega og fær
réttarhöldin á heilann, ef svo má að orði
komast, Hann ræðir sekt sína og sak-
leysi, leitast stöðugt við að skilja eðli
yfirvaldanna og dómaranna sem hann á
allt sitt undir, en í þeirri viðleitni rekst
hann á endalausar mótsagnir sem honum
gengur engu betur að átta sig á.
Innan þessarar sögu er önnur, ekki
síður fræg, nefnilega sagan sem prestur-
inn segir Jósef K. í dómkirkjunni og
kölluð er Frammi fyrir lögunum; minnir
einna helst á söguna um Jesúm Krist í
Karamazovbræðrum Dostoévskíj.
Altént býður þessi „innri saga" einnig
upp á fjöldamargar túlkanir og það er
því líkast sem Kafka geri gys að ótal
túlkendum Réttarhaldanna, og allra
verka sinna, á síðustu áratugum með því
að láta prestinn og Jósef K. ræða fram
og til baka um merkingu þessarar sögu,
uns Jósef K. veit ekki sitt rjúkandi ráð.
,',Lygin er gerð að heimsskipulagi," segir
hann að vísu, en það eru aðeins Iokaorð
hans, ekki lokadómur, því hann vill fyrir
alla muni slíta sig frá þessari sögu. Að
sönnu er ekki unnt að slíta sig frá
Réttarhöldunum, þessi bók sest um
kyrrt í huga lesanda.
Feðgarnir Ástráður Eysteinsson og
Eysteinn Þorvaldsson hafa þýtt bókina
ágæta vel og hefur vart verið neitt
áhlaupsverk. Þeir rita einnig prýðilega
eftirmála.
Réttarhöldin er bók sem allir unnend-
ur bókmennta hljóta að lesa. Um hana
má skrifa hartnær endalaust mál, ég læt
nægja að hvetja lesendur eindregið til að
kynna sér Réttarhöldin af eigin raun.
Þeir munu ekki verða sviknir. Þýðendur
bókarinnar, eða útgáfan, hefur fundið
tilvitnun í Kurt nokkurn Tucholsky sem
segir allt sem þarf, svohljóðandi: „Þegar
ég að loknum lestri legg frá mér ægileg-
ustu og kraftmestu bók síðustu ára,
Réttarhöldin eftir Franz Kafka, get ég
tæpast gert grein fyrir orsökum þeirrar
hrellingar sem gagntekur mig. Hver
talar? Hvað er þetta,“ Aldrei þessuvant
má taka heils hugar undir áróður á
kápusíðu.
■ lllugi Jökulsson
skrifar um bækur
Jón R. Hjálmarsson: Af spjöldum sögu-
nnar. 16 þættir frá síðari öldum.
Suðurlandsútgáfan Selfossi 1983
207 bls.
Eins og fram kemur í titli þessarar
bókar hefur hún að geyma sextán þætti
um menn og atburði í sögu síðari alda.
Flestir eru þættirnir fremur stuttir, þeir
eru margvíslegir að efni og yfirleitt eru
ekki bein tengsl á milli þeirra, þótt sumir
þeirra taki við hver af öðrum í sögulegu
samhengi. Bókin hefst á bráðskemmti-
legum þætti um Vilhjálm Tell og sjálf-
stæðisbaráttu Svisslendinga á miðöldum,
þá kemur þáttur um Eirík konung af
Pommern og því næst um upphaf prent-
listarinnar. Þrír þættir eru um landa-
fundina miklu og fjallar hinn fyrsti um
Hinrik sæfara, annar um Vascó da
Gama og sjóleiðina til Indlands og sá
þriðji um Kristófer Kólumbus. Þáttur er
um Leónardó da Vinci og endurreisnina,
sem ég kann reyndar heldur illa við að
sé kölluð endurreisnarhreyfing, og annar
um Galileó Galilei. Þá er þáttur um
Friðrik mikla og Hohenzollernættina á
Þýskalandi og annar um franska Egypta-
landsfræðinginn Jean - Francois Cham-
pollion. Þá koma fimm þættir, sem kalla
má tæknisögu: Iðnbyltingin í Englandi,
Gufuafl og gufuskip, Upphaf eimlestar-
fræða, Á morgni bílaaldar og 1 árdaga
flugsins. Bóikinni lýkur svo með þætti úr
sögu 20. aldar, þar sem fjallað er um þá
kumpánana Hitler, Mússólini, Stalín og
Chamberlain.
Eins og áður sagði, eru þættirnir
flestir fremur stuttir og liggur þá í augum
uppi, að höfundur stiklar á stóru og
greinir sjaldan frá öðru en því sem kalla
mætti aðalatriði hvers máls. Ekki er svo
að sjá sem hann reyni að greina frá því
sem teljast verður til nýrri rannsókna á
þessum sviðum, heimildir hans eru sýni-
lega almenn yfirlitsrit og ekki öll ný af
nálinni. Verður þá að hafa í huga, að
þessi bók er ætluð skólafólki og öðrum
þeim, sem af áhuga vilja auka nokkuð
þekkingu sína, eða slá í fljótheitum upp
á aðalatriðum.
Þeim tilgangi ætti bókin vel að ná.
Hún er aðgengileg og þægileg aflestrar
og í henni er að finna býsna mikinn
Jón R. Hjálmarsson
fróðleik. Annar kostur hennar er að hún
er skrifuð á ljósu máli og er skemmileg
aflestrar. Helsti gallinn er að mínu mati
sá, að höfundur fylgir ekki alltaf frásögn-
inni nógu vel eftir, hættir stundum, þar
sem aðeins litlu einu þurfti að bæta við
til þess að koma enn meiri fróðleik til
skila. Þá er það einnig nokkur Ijóður á
bókinni - og mjög slæmur ef hún er
ætluð skólafólki - að prófarkir eru
hvergi nærri nógu vel lesnar. í sumum
köflunum, einkum þó þeim um Eirík af
Pommern, úir og grúir af prentvillum.
Að öðru leyti er frágangur bókarinnar
góður og mannanafnaskrá í bókarlok er
til mikilla bóta. Enn meiri fengur hefði
þó verið að því að bæta nokkru myndefni
inn í frásögnina. Nokkrar myndir og
sögukort eiga mjög vel heima í ritum
sem þessu og auka notagildi þeirra mjög.
Jón Þ. Þór.
I Jón Þ. Þór
skrifar um bækur