Tíminn - 01.04.1984, Page 16

Tíminn - 01.04.1984, Page 16
SUNNUDAGUR 1. APRÍL 1984 (VEIÐIMAÐURINN) Fegursta stjörnumerki himins ■ Á myndinni sést Óríon nokkru neðan við miðbaug himins og má því vel átta sig á, hvar hann er að finna og hvernig afstöðu hans er háttað meðal annarra stjarna og annarra stjörnumerkja. Óríon va grísk goösagnahetja. Hann var sonur sjávarguðsins Póseidons, mestur allrt. veiðimanna og jötunsterk- ur. Á gömlum stjörnukortum er hann oft sýndur með kylíu í hægri hendi en skjöld í þeirri vinstri, í bardaga við nautið, Taurus, en það er stjörnumerki upp af vinstri öxl Óríons. Veiðimaðurinn myndar ferhyrning bjartra stjarna og miðbaugur himins skerst um hann miðjan. Hinarvel þekktu Fjósakonur eru þrjár stjörnur í röð, með jöfnu millibili og mynda belti Óríons, en þaðan liggja stjörnur niður á við sem á íslensku eru kallaðar Fjósakarlarnir, en annarsstaðar kallaðar sverð Óríons. Mun nú leitast við að lýsa nokkuð því merkverðasta sem þetta fagra stjörnu- ’ merki hefur innan sinna vébanda. Betelgeuse (Alfa OrionisJ Er rauður stórrisi í vinstra horni ferhyrningsins að ofan. Hún cr ein af stærstu stjörnum himins, um 560 miljón km. í þvermál, um 400 þvermál okkar sólar. (Sól okkar er 1.392.000 km til samanburðar.) Væri sól okkar í henni miðri mundi umferðarbraut Mars hverfa langt inn undir yfirborð hennar. Betel- geuse er svo stór að birta hennar er dálítið óstöðug og rokkar til á milli 0,1 og 1,3 birtustigs. En reyndarbirta hennar samsvarar því að vera um það bil 30.000 falt Ijósmagn okkar sólar. Fjarlægð hennar er talin vera um 700 Ijósár, og sjáum við hana því eins og hún hefur litið út kringum árið 13000, svo langan tíma tekur það Ijósið að berast um óravíddir geimsins, þrátt fyrir hinn mikla hraða þess. Bellatrix (Gamma OrionisJ Er í hægra horni ferhyrningsins að ofan. Þetta er blá risastjarna. Litróf 22. Sýndarbirta hennar er 1,64 stig en reynd- arbirta -4.2 stig eða um 4000 sinnum bjartari en okkar sól. Fjarlægðin er um 470 Ijósár. Rigel, Aurvandilstá (Beta Orionis) Er í hægra horni ferhyrningsins að neðan. Hún er stórrisi, bjartasta stjarna þessa stjörnumerkis og geislar bláhvítu Ijósi. Hún er sexstirni. Litróf B 8. -Sýndarbirta hennar er 0.08 stig en raunbirta -7,1 stig. Hún er því ein af allra björtustu stjörnum himins, um það bil 60.000 sinnum bjartari en Sólin. Fjarlægð hennar er um 900 ljósár. - í Snorraeddu segir frá því að Þór bar Aurvandil jötun í meis á bakinu austan úr Elivogum. En svo var frostið hart, að ein tá Aurvandils, sú er stóð út úr meisnum, fraus, en Þór tók hana og kastaði upp á himin og varð af stjarna sú er síðan cr kölluð Aurvandilstá, en það hyggja menn, að sé sú sama stjarna sem nú er kölluð RigeL Saiph (Kí OrionisJ Myndar vinstra horn ferhyrningsins að neðan, og er daufust að sjá þessara fjögurra stjarna, sem mynda ferhyming Orionsmerkisins. Saiph hefur sýndar- birtuna 2.06, en raunbirta hennar er -6,9 stig, eða um það bil 50.000 sinnum M Nú líður á vetur og björt- ustu sólstjörnur himins taka brátt að hverfa fyrir vaxandi birtu vors og lengri sólar- gangs. Eitt er þó stjörnumerki, sem enn er mjög bjart og áberandi á suðurhimni á hverri heiðríkri nóttu. Það er ÓRÍON (Veiðimað- urinnj, ertthvert fegursta og glæsilegasta stjörnumerki himins. Er vel þess vert, á meðan enn nýtur stjörnubjartra nátta þessa vetrar, að gefa nánar gætur að stjömum þeim, sem þareru bjartastar. Langar mig því til að geta hér í stuttu máli, nokkurra þeirra stjarna sem áhuga- verðastar em í þessu stjömu- merki, ef verða mætti til nokkurrar leiðbeiningar þeim, sem vildu kynna sér fáein atriði þessa fagra geim- svæðis. ljóssterkari en okkar sól. Hún geislar bláu Ijósi, litróf B0. Hún er í 2100 ljósára fjarlægð, og þess vegna er sýndarbirta hennar ekki meiri en raun ber vitni. Fjósakonurnar (Belti ÓríonsJ Eru í miðju Veiðimannsmerkinu. Eru þar þrjár stjörnur í röð, og sýnast allar álíka bjartar, þótt nákvæmar birtumæl- ingar sýni þar lítilsháttar mismun. Raun- verulegt geislamagn hverrar þeirra er einnig nokkuð áþekkt og sama má segja um fjarlægðina, þótt þar sé einnig nokk- ur munur. Alnitak (Zeta OrionisJ Er tvístirni og sú stjarna Fjósakvenn- anna, sem liggur lengst til vinstri. Sýnd- arbirta hennar er 1,79 stig en raunbirta -6.6 stig og er því geysilega ljóssterk svo nemur 40.000 fjöldu Ijósafli Sólarinnar. Þetta er blár risi, litróf 09. Fjarlægð 1700 Ijósár. Alnilam (Epsilon OrionisJ Er miðstjarnan í belti Óríons, Fjósa- kvennanna, og er blár stórrisi. Sýndar- birta hennar er 1,70 stig, raunbirta -6,8 stig, svo hún hefur um það bil 45.000 falt Ijósmagn á við okkar sól. Fjarlægð Alnilam er um 1600 Ijósár. Mintaki (Delta OrionisJ Er lengst til hægri af Fjósakonunum og er biár stórrisi eins og hinar tvær, Alnitak og Alnilam. Litróf 0,9. Mintaki hefur sýndarbirtu 2,2 stig og er því nokkru daufari en hinar tvær. Reyndar- birtan er -6.1 og er því um það bil 25000 sinnum bjartari en Sólin. Fjarlægð henn- ar er um 1500 Ijósár. Af öðrum björtum stjörnum Veiði- mannsmerkisins mætti nefna: Algjebb- ak, með sýndarbirtu 3.3, stig, Thabit með sýndarbirtu 4,64 stig. Heka, með sýndarbirtu 3,40 stig, Hatysa, með sýnd- arbirtu 2,76 stig. Þessar fjórar síðast- töldu stjörnur eru ákaflega Ijóssterkar í raun, með reyndarbirtu: -3,7, -3,6, -5,1 og -6,1 stig, og fjarlægð þeirra frá 1000 upp í 2000 Ijósár. Fjósakariarnir (Sverð Orions) Eru bæði stjörnur og bjartargeimþok- ur sem ganga beint niður frá Fjósakon- unum, og eru vel sýniiegir með berum augum: Sigma Orionis er efsta stjarnan í sverði Orions og er á 3,78 birtustigi. Hún er í rauninni þrístirni og aðgreinast þessar stjörnur í sterkum sjónauka. Reyndarbirta þeirra er um -4,6 stig. Fjarlægðin um 1300 ljósár. M-42, Orionþokan eða Sverðþokan, tekur við þar fyrir neðan. Þetta er Ijómþoka og ein sú fegursta sinnar tegundar í vetrarbrautinni. Hún er um 26 Ijósár í þvermál og fjarlægðin héðan er um 1600 Ijósár. Þoku þessa má vel sjá berum augum í björtu veðri og er hún eitt af því stórfenglegasta sem gefur að líta á himni í góðum sjónauka. Talið er, að í þoku þessari sé að myndast mikill fjöldi sólstjarna og sé sú myndun á byrjunarstigi. - Þarna má sjá og vel greina með litlum sjónauka fjórstirnið Trapezium. Hesthausþokan í Óríonmerkinu er dökkt rykský og ber við hluta af Ijóm- þokunni, sem fjær liggur og skyggir á hana. Þessi dökka geimþoka ersérkenni- leg að því leyti, að hún líkist mjög hesthaus, eins og vel kemur fram í Ijósmyndum af henni. M-43 er smærri geimþoka, björt, rétt norðan við Sverðþokuna, og í miðju hennar má sjá stjörnu á 9 birtugráðu. Talið er að M-43 þokan sé hluti af M-42 þokunni. Auk þess sem nefnt hefur verið hér að framan er í Óríonsmerkinu allmikill fjöldi tvístirna og einnig breytilegra stjarna, t.d. af Mira-gerð. En allar eru þær fjær en svo að sjáist með berum augum. Um 21. október ár hvert fer Jörðin í gegnum loftsteinabelti og sýnast þá stjörnuhröpin koma úr áttinni frá Órí- oni. Sjást þá stundum allt að 30 stjörnu- hröp á klukkustund. Eru þau kölluð Óríonítar, eftir stjörnumerkinu, sem þau sýnast koma frá. Ingvar Agnarsson ■ Stjörnuþyrpingar, eins og sú sem hér er sýnd, eru samsafn hundruð þúsunda sólna. Fátt er fegurra á að horfa i sjónauka. ■ Hesthausinn í geimþoku Óríonmerkisins, ■ Ljómþokan fagra í Óríonsmerki er eitt fegursta og sérkennilegast fyrirbæri þessa stjörnumerkis. ■ Stjörnuhröp virðast stundum koma i þétt- um skúrum frá einhverju ákveðnu stjörnu- merki

x

Tíminn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.