Tíminn - 27.03.1986, Blaðsíða 8

8Tíminn
Fimmtudagur 27. mars 1986
M^PÁSKUM árið 1916, eða
j^raL fyrir sjötíu árum urðu
MA þeir atburðir í Dublin
A aL á írlandi sem menn
^^^^Wk þar í landi sjá et til
vili í svipu&um dýr&arljóma og
íslendingar þjóðfundinn, þ.e.
þegar undirokuð og magnvana
þjóð hafði seint og um síðir þor
til að risa upp og mótmæla, þótt
árangurinn yrði lítill að sinni.
PASKA-
UPPREISNIN
1916
Hér verður minnst Páskaupp-
reisnarinnar svonefndu, rakinn
stuttlega aðdragandi hennar og
sagt frá helstu söguhetjunum í
þessu á ýmsa lund furðulega
glæfraspili sem stundum minnir
á reifaralegustu spennusögu.
Enn er ekki friðsamlegt í írskum
þjóðmálum og sumt af því sem
um er barist enn í dag kristallast
í sögu Páskauppreisnarinnar.
Baráttan f yrir heimastjórn
Nítjándu öldin, sem meöal margru
Evrópuþjóöa var öld framfara og
umbóta í ýmsum grcinum cr í írskri
þjóöarsögu ákaflcga dimm öld.
Hræðilcg hallæri undir miðbik aldar-
innar og síðan að nýju um 1880 ollu
gífurlcgum mannfclli í landinu og
flótta til Nýja hcimsins. Landcigcnd-
ur fengu fyrir vikið rýran arð af
lciguliðum sínum og var gripið til
þcss ráðs að hrckju fólk upp af
jörðunum með stuðningi lögreglu og
bresks hcrliðs, svo landcigendur
gætu nýtt landið undir grasrækt í
stað kartöfluræktar sem landslýður-
inn einkum hufði framfæri sitt af.
Bæði í Ameríku og í breskum iðn-
aðarborgum, þar scm stórir skurar
írskra örciga söfnuðust saman,
myndaðist akur fyrir cins konar
útlagasamtök scm hötuðu Brcta
ákaflcga og réru öllum úrum að því
uö frelsa írland undan yfirráðum
þcirra. Unnu þcssir aðilar í sam-
vinnu við menn sama sinnis heima ú
írlandi, svo scm Isac Butt, sem vcrið
hafði samvcldissinni, en sneri síðar
við blaðinu ogstofnuði írsku Heimu-
stjórnurflokkinn um 1890.
Mcðal Breta gerðu ýmsir víðsýnni
stjórnmúlumenn scr grcin fyrir að
taka yrði aukið tillit til nuuðsynja
írsku þjóðarinnar, svo sem Glad-
stone, sem 1870 tryggði írskum
bændum ábúðarrétt á jorðum þeirra
James Connolly. Bretar urðu a&
skjóta hann sitjandi á stól.
og styrkti þá nokkuð til landbóta.
Gladstone lugði fram frumvarp um
heimastjórn handa írum í fyrsta sinn
1886, en flokkur hans klofnaði um
málið og lávarðadeildin kolfelldi
frumvarpið. Sama gerðist þegar
hann lagði frumvarpið að nýju fram
1893. Áfram stóð í þófi með mál íra
frum til 1912, þegar afnám neitunar-
valds lávarðadeildarinnar virtist gefa
fyrirheit um að heimastjórnarlögin
gengju í gegn innan skamms tíma,
svo fremi að friður héldist í álfunni.
Þióðernisvakning
Árið 1891 voru írar aðeins 6,7
milljónir, en höfðu verið 8,2 milljón-
Sjötíu ár eru liðin frá Páskauppreisninni
1916. Hún var gjörsamlega vonlaus frá upp-
hafi og það vissu uppreisnarmenn sjálfir. En
samt hafði hún þau áhrif sem til var ætlast
þegar frá leið
ir 1841. En á þcssum myrku tímum
varð þjóðcrnisvakning í landinu.
Hreyfing vaknaði til eflingar írskri
tungu og áhugi vaknaði á verklegum
framförum, ekki síst undir formcrkj-
um samvinnustcfnu. Andúðin ú
Bretum vurð lundlæg og upp reis nýr
flokkur, Sinn Fein (Vér cinir) stofn-
aður árið 1900 af Arthur Griffith,
scm gcrði gys að heimastjórnarhug-
myndinni og taldi engu leið að skipta
við bresk yfirráð nema með vopna-
valdi og uppreisn.
Þegar hillti undir að heimastjórn-
arfrumvarpiö mundi ganga í gegn,
umhverfðust margir mcðal írskra
samvcldissinna, en þeir voru fjöl-
mennastir í Ulster. Undir forystu
eldibrandsins Carsons hótuöu þeir
að grípa til vopna ef frumvarpið yrði
að lögum. í fyrstu létu þcir þetta
gilda um írland allt, en einskorðuðu
sig síðan við Ulster eingöngu. Þeir
úttu mikla samúð mcðal hcrforingj-
anna í breska setuliðinu og urðu þuu
stórtíðindi ímurs 1914 uð Sir Hubert
Gough, hershöfðingi, hótuði að
segja af scr, fremur en bcita liöi sínu
gegn sumveldissinnum. Mönnum til
furðu og blöskrunar beygði stjórnin
í London sig fyrir þessum þrýstingi
og lofaði að til einskis slíks mundi
koma. samvcldissinnar fengu meira
að segja óáreittir að kaupa og flytja
inn vopnafarm, sem þeir keyptu í
Þýskalandi, skömmu úður en heims-
styrjöldin fyrri hófst. Vakti þetta uð
vonum gífurlegan urg meöul írskra
lýðvcldissina.
Lýðveldissinnar brugðust við að-
gerðum manna í Ulstcr með því að
stofna hinar svonefndu írsku sjálf-
boðasveitir, sem urðu fyrst til 1913 í
Dublin einvörðungu, en höfðu 1914
skipulagt sig víðast hvar um landið.
Leist mönnum svo ú sumarið 1914
að borgarastríð væri yfirvofandi og
kallaði konungur fulltrúa andstæðra
fylkinga saman til sáttafundar í
Buckinghamhöll, sem þó leiddi ekki
til neinnar niðurstöðu.
Meðan þessu fór fram höfðu lýð-
veldissinnar fest kaup á litlum farmi
vopna frá Belgíu, sem skipað var
leynilega á land þann 26. júh' um
sumarið 1914 í Howth við Dublin-
flóa. Bretar komust þó á snoðir um
þetta og gerðu áhlaup á flokkinn
sem veitti vopnunum viðtöku og
féllu margir af lýðveldissinnum.
Skapaði þetta mikla beiskju, ekki
síst þar sem samveldissinnar höfðu
óáreittir fengið að taka við sínum
vopnasendingum.
Bylting undirbúin
Þegar hcimsstyrjöldin fyrri skall á
er óhætt að segja aö í höfuðdráttum
hafi írur strux skipuö sér af cinlægni
við hlið Breta,-bæði samveldissinn-
ar og lýðveldissinnar og ýmsir
leiðtogar þcirra síðarncfndu hvöttu
æskumenn landsins til þcss að gefa
sig fram til herþjónustu. Bretar tor-
tryggðu þó jafnan sveitir lýðveldis-
sinna og mismunuðu þeim á ýmsu
lund gugnvurt samveldissinum.
En aðrir forystumenn lýðveldis-
sinna beittu kröftum sínum að öðr-
um hlutum en að.styðja stríðsrekstur
Breta. Enn höfum viö ekki minnst á
IRB, eða írska lýðveldisbræðralag-
ið. Þetta var gamall félagsskupur
semeinkum írskirútflytjcndurstóðu
að, eldheitir fjandmenn Breta og
þjóðcrnissinnaðir. Það vur ekki síst
uð undirlagi þeirra sem sveitir írskra
sjálfboðaliða höfðu verið stofnaðar
1913.
írska lýðveldisbræðralagið þóttist
sjá færi á að lýsa yfir stofnun lýðveld-
is, ef til styrjaldar kæmi í Evrópu og
Bretar yrðu bundnír á öðrum víg-
stöðvum. Þeir tóku því að þreifa
fyrir sér hjá Þjóðverjum um hugsan-
legan stuðning við írsku uppreisn og
komið vur ú föstu dulmálsskeyta-
sambandi milli IRB í Bandaríkjun-
um og Þýskalands. IRB hafði mjög
ströng skilyrði fyrir inngöngu og þvi'
var hlutur þess ú Púskuuppreisninni
ekki uppgötvaður fyrr cn uppreisnin
var afstaðin En í árslok 1914 var
fullgerð áætlun um vopnaða upp-
reisn, sem þó kom ckki til fram-
kvæmda fyrr en 1916.
Vegna styrjaldarinnar hafði nú
fjöldi félaga í flokki (rskru sjálfboða-
liða horfið til vígstöðvanna á megín-
landinu, svo IRB hafði ekki þann
mannafla sem fyrr hafði verið ráð
fyrir gert. Takmarkaður hópur
írskra sjálfboðaliða undir stjórn
John MacNeill hafði þó haldið
stöðugar hcræfingar og átti að heita
við öllu búinn, en svo kynlega var að
málunum staðið að MacNeill fékk
ekkert að vita um hina fyrirhuguðu
byltingu. Álitu menn að hann mundi
hika við að hefja aðgerðir eins og á
stóð en koma á vettvang með lið sitt
ef á annað borð yrði látið til skarar
skríða.
Ófarir
Sir Roger Casement
Æðsta ráð IRB, sem sat í Banda-
Casement stendur hér fyrir miðju í lyftingu kafbátsins U-19 á leið í hina
afdrifaríku för sína til frlands.
ríkjunum fól megnið af undirbún-
ingnum cldhcitum ættjarðarvini, Sir
Roger Casement, sem áður hafði
verið virtur embættismaður í nýlend-
um Breta og hlotið heiðursmerki
fyrir mannúðarstörf í Belgíska
Kongo og Putemayo. Var Casement
sendurárið I914til þcssuðsemja við
Þjóðverja um aðstpð og undirtektir
fékk hann allgóðar. Var honum
heitið bæði vopnum og tveimur skip-
um til þess að flytja þau til írlands,
auk ráðgefandi foringja, sem starfa
áttu með uppreisnarmönnum.
Margan kann að undra hvernig á
því stóð að helstu og hatrömmustu
félagar í IRB voru í Bandaríkjunum.
En ástæðan var sú að þessir menn
höföu farið úr landi aður en stjórn
Bretu tók að skána og verða rétt-
sýnni, eða þá að þeir voru synir
útflytjenda frá dögum hungursneyð-
arinnar sem alið höfðu þá upp í
glóandi Bretahatri. Voru þeir því
hálfu andbreskari en írar á írlandi.
í Þýskalandi hcimsótti Casement
landa sína í stríðsfangabúðum og
reyndi að telja þá á að koma til liðs
við uppreisnarmenn, en með litlum
árangri. Ekki vildi hann þiggja'bein-
un fjúrstuðning af Þjóðverjum'og
má það teljast einkennilegt af bylt-
ingarmanni. Casement stóð í stöð-
ugu sambandi við landa sína í Amer-
íku með dulmálsskeytum, en vissi
ekki um að Bretar höfðu þegar ráðið
dulmálið og gátu því fylgst með
öllum hans athöfnum. Átti það eftir
að hefna sín illilega sem nærri má
geta.
Loks var ákveðið að Casement
sigldi til írlands frá Þýskalandi hinn
3ja apríl. Skyldi hann fara með
káfbáti. en vopnin með flutninga-
skipinu Aud. Voru menn smeykir
um að skipinu tækist ekki að komast
gegn um hervkí Breta á hafinu, en
riú komst skipuð norður fyrir Skot-
land til Tralee Bay á írlandi í versta
veðri heilu og höldnu. (Bretar vissu
nákvæmlega um ferðir þess og létu
það sleppa í gegn.)
Enginn beið skipsins þegar á
áfangastað kom en eftir sólar-
hringsbið bar að bresk gæsluskip,
sem tóku það og færðu til hafnar.
Skipstjórinn sprengdi hins vegar
botn skipsins í hafnarmynninu og
lauk þar sögu þess á hafsbotni.
Casement, sem kom til Tralee Bay
um svipað leyti var settur á land og
beið hannlcomu írskra sjálfboðaliða
úti á víðavangi. í stað þeirra bar hins
vegar að breskan herflokk. sem
færði hann rakleitt í fangelsi.
Látið til skarar skríða
Leiðtogi sá sem hefja átti upp-
reisnina í Dublin Patric Pearse, fékk
skjótt upplýsingar um afdrif þýska
skipsins og Casements, - en upplýs-
ingarnar bárust líka vopnabróður
huns, MucNcill, sem eins og áður
segir hafði verið dulinn þess sem til
stóð. MacNeill áttaði sig strax á því
hvað á gekk og gerði þegar ráðstaf-
anir til þess uð afstýra þessu frum-
hlaupi. Ætlunin hafði verið að boða
írska sjálfboðaliða til vanalcgra æf-
inga í Dublin á páskadag þann 23. •
apríl en einmitt þá átti uppreisnin að
hefjast. Setti MacNeill nú auglýsingu
í blað þess efnis að æfingunum væri
aflýst. Var þetta mikið reiðarslag
fyrir uppreisnarmenn.
Foringjarnir, Pearse og næst-
ráðendur hans, hittust á páskadags-
morgun og réðu ráðum sínum. Var
ákveðið að þrátt fyrir að sendingin
frá Þýskalandi hefði brugðist og
Patric Pearse ákvað að láta til
skarar skríða, þótt a&stoð MacNe-
ill hefði brug&ist og þýska vopna-
sendingin lægi á hafsbotni.
liðsstyrkur MacNeill, yrði látið til
skarar skríða. Skyldi uppreisnin
hefjast daginn eftir, mánudag.
Furðulegt má telja að Bretar
höfðu ekkert aukið viðbúnað sinn í
borginni, þrátt fyrirkomu Casement
og vopnaskipsins. Voru margir
helstu foringjar þeirra meira að
segja í fríi eða á veðreiðum, þegar
uppreisnin hófst. Hefur það löngum
þótt skrýtið hvað þessu olli og hafa
sumir viljað ganga svo langt að telja
að Bretar hafi blátt áfram óskað eftir
uppreisninni, til þess að geta tekið
eftirminnilega í hnakkadrambið á
lýðveldissinnum.