Tíminn - 27.03.1986, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 27. mars 1986
PÁSKUM árið 1916, eða
fyrir sjötíu árum urðu
Jgf flffi þeir atburðir í Dublin
£&Sbs$>m á írlandi sem menn
þar í landi sjá ef til
vill í svipuðum dýrðarljóma og
íslendingar þjóðfundinn, þ.e.
þegar undirokuð og magnvana
þjóð hafði seint og um síðir þor
til að risa upp og mótmæla, þótt
árangurinn yrði lítili að sinni.
PASKA
UPPREISNIN
1916
Hér verður minnst Páskaupp-
reisnarinnar svonefndu, rakinn
stuttlega aðdragandi hennar og
sagt frá helstu söguhetjunum í
þessu á ýmsa lund furðulega
glæfraspili sem stundum minnir
á reifaralegustu spennusögu.
Enn er ekki friðsamlegt í írskum
þjóðmálum og sumt af því sem
um er barist enn í dag kristallast
í sögu Páskauppreisnarinnar.
Sjötíu ár eru liðin frá Páskauppreisninni
1916. Hún var gjörsamlega vonlaus frá upp-
hafi og það vissu uppreisnarmenn sjálfir. En
samt hafði hún þau áhrif sem til var ætlast
þegar frá leið
Baráttan fyrir heimastjórn
Nítjánda öldin, scm mcöal margra
Evrópuþjóða var öld framfara og
umbóta í ýmsum greinum er í írskri
þjóðarsögu ákaflcga dimrn öld.
Hræðileg hallæri undir miðbik aldar-
innar og síðan að nýju um 1880 ollu
gífurlegum mannfelli í landinu og
llótta til Nýja heimsins. Landcigend-
ur fcngu fyrir vikið rýran arð af
leiguliðum sínum og var gripið til
þcss ráðs að hrekja fólk upp af
jörðunum með stuðningi lögreglu og
bresks hcrliðs, svo landeigendur
gætu nýtt landið undir grasrækt í
stað kartöfluræktar sem landslýður-
inn einkum hafði framfæri sitt af.
Bæði í Ameríku og í brcskum iðn-
aðarborgum, þar sem stórir skarar
írskra örciga söfnuðust saman.
myndaðist akur fyrir cins konar
útlagasamtök scm hötuðu Brcta
ákaflega og réru öllum árurn að því
að frelsa Irland undan yfirráðum
þeirra. Unnu þcssir aðilar í sant-
vinnu við menn sama sinnis heima á
írlandi, svo sem Isac Butt, sem verið
hafði samveldissinni, en sneri síðar
við blaðinu og stofnaði írska Heima-
stjórnarflokkinn um 1890.
Meðal Brcta gerðu ýmsir víðsýnni
stjórnmálamenn scr grein fyrir að
taka yrði aukið tillit til nauðsynja
írsku þjóðarinnar, svo scm Glad-
stone, sem 1870 tryggði írskum
bændum ábúðarrétt á jörðum þeirra
James Connolly. Bretar urðu að
skjóta hann sitjandi á stól.
og styrkti þá nokkuð til landbóta.
Gladstone lagði fram frumvarp um
heimastjórn handa írum í fyrsta sinn
1886, en flokkur hans klofnaði um
málið og lávarðadcildin kolfelldi
frumvarpið. Sama gerðist þegar
hann lagði frumvarpið að nýju fram
1893. Áfram stóð í þófi með mál íra
fram til 1912, þegar afnám neitunar-
valds lávarðadeildarinnar virtist gefa
fyrirheit um að heimastjórnarlögin
gengju í gegn innan skamms tíma,
svofremiað friður héldist í álfunni.
Þjóðernisvakning
Árið 1891 voru írar aðeins 6,7
milljónir, en höfðu verið 8,2 milljón-
ir 1841. En á þessum myrku tímum
varð þjóðernisvakning í landinu.
Hrcyfing vaknaði lil eflingar írskri
tungu og áhugi vaknaði á verklcgum
framförum, ekki síst undir formerkj-
um samvinnustefnu. Andúðin á
Brctum varð landlægog upp reis nýr
flokkur. Sinn Fein (Vcr einir) stofn-
aður árið 1900 af Arthur Griffith.
sem gerði gys að heimastjórnarhug-
myndinni og taldi cnga lcið að skipta
við bresk yfirráð nema með vopna-
valdi og uppreisn.
Þcgar hillti undir að hcimastjórn-
arfrumvarpið mundi ganga í gegn,
umhverfðust margir mcðal írskra
samvcldissinna, cn þeir voru fjöl-
mcnnastir í Ulster. Undir forystu
cldibrandsins Carsons hötuðu þeir
að grípa til vopna ef fruntvarpið yrði
aö lögum. í fyrstu lctu þeir þetla
gilda urn írland allt, cn einskorðuðu
sig síðan við Ulster eingöngu. Þcir
áttu mikla samúð meðal herforingj-
anna í breska setuliðinu og urðu þau
stórtíðindi í ntars 1914 að Sir Hubert
Gough, hershöfðingi, hótaði að
segja af sér, freniur en beita liði stnu
gegn samvcldissinnum. Mönnum til
furðu og blöskrunar beygöi stjórnin
í London sig fyrir þcssum þrýstingi
og lofaði að til einskis slíks mundi
koma. samveldissinnar fengu meira
að segja óáreittir að kaupa og flytja
inn vopnafarm, sem þeir keyptu í
Þýskalandi, skömmu áður en heims-
styrjöldin fyrri hófst. Vakti þctta að
vonum gífurlcgan urg meðal írskra
lýðveldissina.
Lýðveldissinnar brugðust viö að-
gcrðum manna í Ulster með því að
stofna hinar svonefndu írsku sjálf-
boðasveitir, sem urðu fyrst til 1913 í
Dublin cinvörðungu, cn höfðu 1914
skipulagt sig víðast hvar um landið.
Leist mönnum svo á sumarið 1914
að borgarastríð væri yfirvofandi og
kallaði konungur fulltrúa andstæðra
fylkinga saman til sáttafundar í
Buckinghamhöll, sem þó leiddi ekki
til neinnar niðurstöðu.
Meðan þessu fór fram höfðu lýð-
veldissinnar fest kaup á litlum farmi
vopna frá Belgíu, sem skipað var
leynilega á land þann 26. júlí um
sumarið 1914 í Howth við Dublin-
flóa. Bretar komust þó á snoðir um
þetta og gerðu áhlaup á flokkinn
sem veitti vopnunum viðtöku og
féllu margir af lýðveldissinnum.
Skapaði þetta mikla beiskju, ekki
síst þar sem samveldissinnar höfðu
óárcittir fengið að taka við sínum
vopnasendingum.
Bylting undirbúin
Þegar heimsstyrjöldin fyrri skall á
er óhætt að segja að í höfuðdráttum
hafi Irar strax skipað sér af einlægni
við hlið Brcta, - bæði samveldissinn-
ar og lýðveldissinnar og ýmsir
leiðtogar þcirra síðarnefndu hvöttu
æskumenn landsins til þess að gefa
sig fram til herþjónustu. Bretar tor-
tryggðu þó jafnan sveitir lýðveldis-
sinna og mismunuðu þeim á ýmsa
lund gagnvart samvcldissinum.
En aðrir forystumenn lýðveldis-
sinna beittu kröftum sínum að öðr-
um hlutum cn að styðja stríðsrekstur
Breta, Enn höfum við ekki minnst á
IRB, eða írska lýðvcldisbræðralag-
ið. Þctta var gamall félagsskapur
sem einkum írskir útilytjendur stóðu
að, eldheitir fjandmenn Breta og
þjóðernissinnaðir. Það var ekki síst
að undirlagi þeirra sem sveitir írskra
sjálfboðaliða höföu verið stofnaðar
1913.
írska lýðveldisbræðralagið þóttist
sjá færi á að lýsa yfir stofnun lýðveld-
is, ef til styrjaldar kæmi í Evrópu og
Brctar yröu bundnir á öðrurn víg-
stöðvum. Þcir tóku því að þreifa
fyrir sér hjá Þjóðverjum um hugsan-
legan stuðning viö írska uppreisn og
komið var á föstu dulmálsskcyta-
sambandi milli IRB í Bandaríkjun-
um og Þýskalands. IRB hafði mjög
ströng skilyrði fyrir inngöngu og því
var hlutur þess á Páskauppreisninni
ekki uppgötvaður fyrr cn uppreisnin
var afstaðin En í árslok 1914 var
fultgerð áætlun um vopnaða upp-
reisn. sem þó kom ckki til frarn-
kvæmda fyrr en 1916.
Vegna styrjaldarinnar hafði nú
fjöldi félaga í flokki írskra sjálfboða-
liða horfið til vígstöðvanna á rnegin-
landinu, svo IRB hafði ekki þann
mannafla sem fyrr hat'ði verið ráð
fyrir gert. Takmarkaður hópur
írskra sjálfboðaliða undir stjórn
John MacNeill hafði þó haldið
stöðugar heræfingar og átti að heita
við öllu búinn, cn svo kynlega var að
málunum staðið að MacNeill fékk
ekkert að vita um hina fyrirhuguðu
byltingu. Álitu menn að hann mundi
hika við að hefja aðgerðir eins og á
stóð en koma á vettvang með lið sitt
ef á annað borð yrði látið til skarar
skríða.
Ófarir
Sir Roger Casement
Æðsta ráð IRB, sem sat í Banda-
Casement stendur hér fyrir miðju I lyftingu kafbátsins U-19 á leið í hina
afdrifaríku för sína til írlands.
ríkjunum fól megnið af undirbún-
ingnum cldhcitum ættjarðarvini, Sir
Roger Casement, sem áður hafði
vcrið virtur cmbættismaður í nýlcnd-
um Breta og hlotið hciðursmerki
fyrir mannúðarstörf í Belgíska
Kongo og Putemayo. Var Casement
sendur árið 1914 til þcss að semja við
Þjóðverja um aðstoð og undirtektir
fékk hann allgóðar. Var honum
hcitið bæði vopnum og tveimur skip-
um til þess að flytja þau til írlands,
atik ráðgefandi foringja, sem starfa
áttu mcð uppreisnarmönnum.
Margan kann að undra hvernig á
því stóð að helstu og hatrömmustu
félagar í IRB voru í Bandaríkjunum.
En ástæðan var sú að þessir menn
höfðu farið úr landi áður en stjórn
Brcta tók að skána og verða rétt-
sýnni, eða þá að þeir voru synir
útflytjenda frá dögum hungursneyð-
arinnar sem alið höfðu þá upp í
glóandi Bretahatri. Voru þcir því
hálfu andbreskari en írar á írlandi.
í Þýskalandi heimsótti Casement
landa sína í stríðsfángabúðum og
reyndi að telja þá á að koma til liðs
við uppreisnarmenn, en nteð litlum
árangri. Ekki vildi hann þiggja bein-
an fjárstuðning af Þjóðverjum og
má það teljast einkennilcgt af bylt-
ingarmanni. Casement stóð í stöð-
ugu sambandi við landa sína í Amer-
íku með dulmálsskeytum, en vissi
ckki um að Bretar höfðu þegar ráðið
dulmálið og gátu því fylgst með
öllum hans athöfnum. Átti það eftir
að hefna sfn illilega seni nærri má
geta.
Loks var ákveðið að Casement
sigldi til írlands frá Þýskalandi hinn
3ja apríl. Skyldi hann fara með
kafbáti. en vopnin nteð flutninga-
skipinu Aud. Voru menn smeykir
um að skipinu tækist ekki að komast
gegn um hervkí Breta á hafinu, en
nú komst skipuð norður fyrir Skot-
land til Tralee Bay á írlandi í versta
veðri heilu og höldnu. (Bretar vissu
nákvæmlega um fcrðir þess og létu
það sleppa í gegn.)
Enginn beið skipsins þegar á
áfangastað kom en eftir sólar-
hringsbið bar að bresk gæsluskip.
sem tóku það og færðu til hafnar.
Skipstjórinn sprengdi hins vegar
botn skipsins í hafnarmynninu og
lauk þar sögu þcss á hafsbotni.
Casement, sem kom til Tralee Bay
um svipað icyti var settur á land og
beið hann'komu írskra sjálfboðaliða
úti á víðavangi. í stað þeirra bar hins
vegar að breskan herflokk. sem
færði hann rakleitt í fangelsi.
Látið til skarar skríða
Lciðtogi sá scm hefja átti upp-
reisnina í Dublin Patric Pearse, fékk
skjótt upplýsingar um afdrif þýska
skipsins og Casements, - en upplýs-
ingarnar bárust líka vopnabróður
hans, MacNeill, sem eins og áður
segir hafði verið dulinn þess sem til
stóð. MacNeil! áttaði sig strax á því
hvað á gekk og gerði þegar ráðstaf-
anir til þess að afstýra þessu frum-
hlaupi. Ætlunin hafði verið að boða
írska sjálfboðaliða til vanalegra æf-
inga í Dublin á páskadag þann 23.
apríl en einmitt þá átti uppreisnin að
hefjast. Setti MacNeill nú auglýsingu
í blað þess cfnis að æfingunum væri
aflýst. Var þetta mikið reiðarslag
fyrir uppreisnarmenn.
Foringjarnir, Pearse og næst-
ráðendur hans, hittust á páskadags-
morgun og réðu ráðum sínum. Var
ákveðið að þrátt fyrir að sendingin
frá Þýskalandi hefði brugðist og
Patric Pearse ákvað að láta til
skarar skríða, þóttaðstoð MacNe-
ill hefði brugðist og þýska vopna-
sendingin lægi á hafsbotni.
liðsstyrkur MacNeill. yrði látið til
skarar skríða. Skyldi uppreisnin
hefjast daginn eftir, mánudag.
Furðulegt má telja að Bretar
höfðu ekkert aukið viðbúnað sinn í
borginni, þrátt fyrir komu Casement
og vopnaskipsins. Voru margir
helstu foringjar þeirra meira að
segja í fríi eða á veðreiðum, þegar
uppreisnin hófst. Hefur það löngum
þótt skrýtið hvað þessu olli og hafa
sumir viljað ganga svo langt að telja
að Bretar hafi blátt áfram óskað eftir
uppreisninni. til þess að geta tekið
eftirminnilega í hnakkadrambið á
lýðveldissinnum.