Tíminn - 13.08.1987, Side 11

Fimmtudagur 13. ágúst 1987
Tíminn 11
Landeyjar liðins tíma:
Valdimars þáttur í Alfhólum
Frá Sigríði og Jóni
á Alfhólum
Jón Nikulásson tók við Sleifinni
eftir foreldra sína, 1872. Hann
taldi þá fram 4 hundruð og 4
heimamenn. Hann bjó þar 13 ár,
en tók þá Álfhóla og bjó þar til
æviloka. Jón var fæddur 2. október
1844 og andaðist 23. apríl 1927,
82ja ára gamall. Kona hans Sigríð-
ur Sigurðardóttir bónda í Miðkoti,
Ólafssonar, var fædd 27. janúar
1851 og lifði til 19. maí 1945 - 94 og
hálfan vetur. Hún missti 5 ára
móður sína og fór þá eða skömmu
síðar í fóstur að Skúmstöðum, til
Sigurðar bónda Magnússonar og
Þórunnar fyrri konu hans. Þeim
Álfhólahjónum fæddust níu börn.
Þau misstu dóttur þriggja ára og
dreng á 14. ári. Sjö þeirra systkina
komust til aldurs og þroska:
1. Þórunn (1876-1964) Ijósmóðir
og kvenskörungur, átti Jón Gísla-
son (1871-1956) lengi oddvita Út-
Landeyja og bónda í Sleif og Ey.
Þau komu upp ellefu börnum.
Tvær dætur þeirra voru lengi hús-
frúr á Rangárvöllum: Guðbjörg
kona Sveins Böðvarssonar bónda á
Uxahrygg og Jónína ljósmóðir
kona Lýðs bónda Skúlasonar á
Keldum. Sonur hennar er Skúli
bóndi á Keldum. Tveir synir þeirra
Eyjarhjóna: Ólafur í Eylandi og
Ágúst hreppstjóri í Sigluvík, hafa
lengi búið í Út-Landeyjum. Þrjú
börn Ágústs sitja þar og að búum:
Eiríkur hreppstj. í Álfhólahjá-
leigu, Hildur húsfrú í Klauf og Jón
í Sigluvík.
2. Sigurbára (f. 1879) eignaðist
dóttur 19 vetra, og var síðan kyrr-
sett heima fram yfir sextugsaldur.
Lengstum önnnur hönd móður
sinnar. Síðan bústýra Valdimars
bróður síns, uns hún fór til dóttur
sinnar Soffíu ísleifsdóttur í
Reykjavík.
3. Sigurður (f. 1881) andaðist þrí-
tugur ókvæntur og bamlaus.
Stundaði barnafræðslu í Landeyj-
um.
4. Bjarni (1885-1927) bóndi á Álf-
hólum 1925-27, í tvíbýli við for-
eldra sína. Góður smiður, geð-
þekkur og greindur. Hann átti
Pálínu Þorsteinsdóttur bónda á
Hrafntóftum, Jónssonar og með
henni fjögur börn: Jón bónda í
Dufþaksholti, Þorstein bónda á
Hrafntóftum, síðar í Hveragerði,
Sigríði og Bjarna fyrir sunnan.
5. Ingibjörg (f. 1887) átti Inga
Gunnlaugsson frá Kiðjabergi. Þau
bjuggu lengi að Vaðnesi í Gríms-
nesi, síðar í Reykjavík og áttu
börn.
6. Ársæll (1889-1964) átti Ragn-
heiði Guðnadóttur bónda að Eystri-
Tungu í Landeyjumm. Þau bjuggu
fyrst þar rúm 20 ár, en síðan í
Bakkakoti á Rangárvöllum. Þar
búa Jón og Bjarni synir þeirra,
Guðríður dóttir þeirra býr á Skúm-
stöðum. Átti hún fyrr Þorvald
Jónsson bónda þar s.k. hans, og
Ragnheiði meö honum. Síðar:
Bjarna Halldórsson kennara og
bónda þar. Þrjú börn Ársæls búa í
Reykjavík: Guðni smiður, Sigríð-
ur húsfrú og Ingi endurskoðandi.
7. Valdimar (1891-1985). Segirsíð-
ar frá honum.
8. Ágúst (f. 1895) drukknaði af
hesti á 14. ári. Þótti vera mjög
efnilegur piltur.
Álfhólahjón þóttu afburða
dugleg, enda bjuggu þau vel. Um
bústærð þeirra ár af ári eru heimild-
ir hljóðar. Sveitarbækur Út-Land-
eyja 1873- 1913 virðast glataðar.
En sagt er, að þau hafi lengi haft
átta mjólkurkýr í fjósi, 150 ær eða
fleiri og 100 sauði í högum. í
þennan tíma var þetta stórbú, þótt
sleppt sé að telja fram hross og
lömb á fóðrum. Jón var orðlagður
atorku- ogdrengskaparmaður. Það
bar við eitt haust, að sauðahópur -
líklega frá Landeyjabændum - sem
Stokkseyrarfélagið svo nefnt,
þurfti að senda Söllner í Nýjakast-
ala upp í vöruskuld frá vori, kom-
ust ekki úr landi. Félagið komst í
slæma klípu, með óreiðuskuld í
öðru landi og vegalausa sauði undir
vetur. Þá bjargaði Jón með því
drengskaparbragði, að taka pen-
ingalán og kaupa af því 100 sauði.
Hann reisti nýtt hús yfir þá og setti
á 200 sauði.
Jón sótti lengi kappsamlega sjó
frá Landeyjasandi. Vinsæll, snjall
og happasæll formaður. Orðlagður
fyrir örlæti við fátæka og bjargar-
litla. Gaf þeim stundumm hlut sinn
allan við skipshlið um leið og hann
lenti. Hann missti heilsu hálfátt-
ræður, og lá í kör lengstum 7 - 8
síðust æfiárin. Valdimar sonur
hans tók þá við bústjórn samhliða
móður sinni.
Sigríður á Álfhólum var kona
góðrar gerðar. Greind og djörf og
Síðari hluti
lands. Þegar báturinn lenti við
sandinn, að lokinni síðustu ferð
var Valdimar kominn þar og þurfti
nauðsynlega að hitta mann á Vest-
mannaeyjabátnum - og mæltist til
þess að þeir ferjuðu hann. En
formaður neitaði með þeim
rökum, að það væri að brima og
verða ófært. Valdimar sagði: „Það
gerir ekkert til“. Hann kastaði
klæðum, synti út - og að erindi
loknu upp í sandinn, um 500 metra
hvora Ieið. Þessu líkt var annað
harðfengi hans.
Helgi Hannesson:
undan landi. En sjóveður var ekki
gott og sýndist sumum tvísýnt. Eigi
að síður ýttu menn öllum skipum
frá Álfhólafjöru. En ekki höfðu
þeir setið lengi, er brimverði, sem
beið í landi sýndist sjór fara svo
versnandi, að sjálfsagt væri að
veifa þeim, og hvetja til lendingar.
Allir nema Alfhólamenn réru til
lands og lentu. Þeir bræður sátu
kyrrir þar til þeir höfðu hlaðið
skipið. Þá lentu þeir og losuðu í
skyndi - og ýttu síðan aftur - og
hinir á eftir þeim. En innan
skamms var veifað í landi og Kota-
skipin leituðu lands á ný. Álfhóla-
bræður sinntu því ekki og hlóðu
skip sitt aftur. Það er skemmst frá
því að segja, að þeir bræður hlóðu
fimm sinnum - og fengu 91 í hlut
þann dag. Kotamenn ýttu jafnoft
frá landi og var jafnharðan veifað
Frá Álfhólum.
hispurslaus við hvern sem hún
skifti orðum. Velviljuð og hugul-
söm við menn og málleysingja.
Virt og dáð af flestum, sem þekktu
hana. Hún var 70 ár hversdags-
gyðja bónda síns og niðja.
Frá Valdimar og Hrefnu
á Álfhólum
Valdimar var fæddur á Álfhólum
14. desember 1891 - og lést í
Selfosssjúkrahúsi 31. maí 1985,
93ja ára og nærri hálfu betur.
Hann átti alla ævi sína heima á
Álfhólum. Var snemma vaskur
vikapiltur og síðan linkulaus dugn-
aðarforkur á búi foreldra sinna.
Enda bitnuðu bústörf á honum
þegar bræður hans hurfu að heim-
an, um skemmra og lengra skeið.
Og þegar faðir hans missti heilsu,
sýndist hann taka við búsforráðum
í reynd með móður sinni. Þótt
hann væri eigi skráður bóndi fyrr
en vorið 1930, er sanni næst að
hann hafi búið 66 ár á Álfhólum,
og þeir feðgar samfleytt 100 vetur
auk þeirra 13 sem Jón bjó í Sleif.
Eigi var Valdimar settur til
mennta, umfram nokkra farskóla-
fræðslu, sem Sigurður bróðir hans
hafði þá á hcndi þar í sveit. Vera
kann að lítill lærdómur hafi háð
honum nokkuð. Eigi er á almanna-
vitorði hvort hann saknaði þess.
Hitt er kunnugt að hann lagði
snemma alhug á líkamsþjálfun,
íslenska glímu og aðrar íþróttir.
Og 14 ára fór hann suður og lærði
sund á einni viku hjá Páli Erlings-
syni sundkcnnara. Kominn heim
æfði hann sig kappsamlega og varð
fyrr en varði „syndur sem selur“
eins og Skarphéðinn Njálsson.
A.m.k. einu sinni barg hann
lífi sínu á sundi, þegar hann losnaði
af hesti, í svo nefndum Gljáarál,
sundvatni, semþá féll austurgljána
milli bæjar og Alfhólafjöru og allir
sem á fjöru fóru, til sjósóknar eða
rekagæslu urðu að fara yfir á báti
eða sundríða.
Um sundfærni Valdimars sögðu
menn frægðarsögur. Einu sinni
seint á sumri, kom vélbátur frá
Vestmannaeyjum vöruflutnings-
ferð upp að Landeyjasandi. Varan
var flutt á róðrarbáti milli skips og
Hrefna.
Hann þótti sækja selveiði djarf-
mannlega. Stundum lágu stórir
hópar sela á eyrum fyrir innan
útfall Gljáaráls. Til þess að ná
þeim þurfti að komast á milli
þeirra og sjávar. Varð þá að nálgast
Álinn með sjávarborði. Svo sund-
reið Valdimar yfir Álinn og þver-
girti hann með belgjatrossu. Stund-
um greip hann selinn í tugatali.
Sagt var að eitt sinn eða oftar hefði
hann farið á sundi innum ósinn og
komið selunum þannig í opna
skjöldu.
Ungur byrjaði Valdimar að róa
með föður sínum og lagði efalaust
alhug á, að tileinka sér og festa í
minni formannssnillibrögð hans.
En um það bil hálfþrítugur keypti
hann í Austur-Landeyjum gamlan
sexæring, sem þar stóð uppi, og
gerðist sjálfur formaður á honum.
Það sýndi sig fljótt, að hann var
með afbrigðum góður formaður. í
besta lagi glöggur á sjó og veður.
Árrisull og fljótur að komast á flot.
Var stundum kominn að með
hleðslu þegar aðrir ýttu. Réri
stundum einskipa er öðrum sýndist
ófært. Var í einu varfærinn og
djarfur. Og snillingur að stjórna
bát og mönnum.
Einn róðrardagur Valdimars
varð mörgum minnisstæður. Hann
fór þá við fjórða mann á sexæringi
sínum. Einn af þeim var Bjarni
bróðir hans, maður með ágætum
glöggur á sjó og veður. Þá voru öll
skip af Kotasandi komin á Álfhóla-
fjöru. Nægur fiskur lá skammt
Valdimar.
til lendingar. Þeir höfðu 10-15
fiska hluti eftir daginn. Hiklaus
glöggskyggni Álfhólabræðra í einu
orði: formannssnillin, gerði þar
gæfumuninn.
Jón Nikulásson var leiguliði öll
sín búskaparár. Bjarni sonur hans,
mætismaður, varði fyrsta aflafé
sínu fyrir Álfhólajörð. Síðar, fer-
tugur að aldri, hóf hann búskap á
henni hálfri á móti foreldrum
sínum. Hann andaðist tveim árum
síðar. Þá keypti Valdimar Álfhóla
úr dánarbúi hans - og átti til
æfiloka. Honum var jörðin harla
kær - og hann lagði kapp og alhug
á, að bæta hana og fegra. Ræktaði
stórt tún og reisti traust hús yfir
fólk og fénað.Átti gott og arðsamt
bú - og eigi stærra en hann réði við.
Þótti fóðra og fara vel með flestar
skepnur sínar. Rækti þó lengur en
vænta mátti ljótan sveitarlöst:
Hafði ekki hesthús fyrir helming
hrossa sinna.
Svo segir glöggskyggn hestamað-
ur, að engar skepnur hér á landi
eigi verri né lengri nætur en Land-
eyjahross, sem látin eru vera úti í
öllum veðrum!
Valdimar hneigðist á ungum
aldri að flestu sem til framfara
horfði þá og síðarmeir. Var ötull
og heilshugar ungmcnnafélagi.
Áhugafullur jarðræktarmaður, og
iagði sjálfur hönd á plóginn, svo að
um munaði. Var búnaðarfélagsfor-
maður fjórðung aldar - og viðriðinn
mörg sveitarfélagsmál. Rausnar-
maður, raungóður og hjálpfús.
Safnaði liði og fór fremstur í flokki
oft er sveitungum hans var hjálpar-
þörf.
Hann var aldrei veifiskati eða
dindilmenni. Aldrei á mörgum
áttum. Samherji eða andstæðing-
ur. Heill en ekki hálfur. Traustur
og einlægur framsóknarmaður - ef
til vill sá fyrsti í sinni sveit. Harð-
snúinn íhaldsandstæðingur til síns
efsta dags. Það var honum langvinn
hversdagsraun, að meiri hluti sveit-
unga hans gerði Moggann, Ingólf á
Hellu og þar á ofan Bergþórshvols-
feðga að veraldlegum villuljósum
sínum. Hann yar ekki myrkur né
mjúkur í máli, um átrúnað og ólán
þessa fótkj. Þrátt fyrir þann ágrein-
ing, var flestum vel við hann.
Valdimar var vel af áum vaxinn
ættarlaukur. Frá þrautseigum
bændum og Sandasjóhetjum kom-
inn nær sér og fjær. Frá prestum og
stórbrotnum valdamönnum lengra
fram í ætt - og bar þeirri blöndu
vitni: Herðimaður hrjúfur og
ljúfur, dáður og drengur góður.
Eins og títt var um yngstu syni,
varð Valdimar traustasta ellistoð
foreldra sinna. Vinnumaður þeirra
fram undir þrítugt. Síðan t' áratug
aðal forsjá búsins. Þegar hann
kominn fast að fertugu gerðist
sjálfur bóndi á Álfhólum, var móð-
ir hans eins og áður, húsmóðirin
næstu fimmtán árin. Þegar hún lést
og Sigurbára systir hans fór um
sömu rnundir, stóð svo á að megin-
þorri íslenskra kvenna var ófús að
sinna búverkum í sveit. Bagalegur
bústýruskortur svarf þá fast að
mörgum sveitabónda. Fyrir það
brugðu sumir búi, en aðrirpöntuðu
vinnukonur sunnan úr Þýskalandi
- og sumir kvæntust þeim.
Valdimar þraukaði þolinmóður
- oggerðiékkert þetta. Bústýrulaus
og fáliðaður bjó hann næstu ár.
Vistaði til sín vandræðadrcngi -
útlaga Reykjavíkurborgar. Var
þeim vinur og lærifaðir - og hafði
mikil not af vinnu þeirra. Öllunt
kom hann þeim til nokkurs, sunt-
um mikils þroska.
Þá var hann kominn hátt á
sextugsaldur. Sumir uggðu að hans
biði einmanalegt og ástlaust æfi-
kvöld.
Öllum að óvörum hófst þá fagurt
ættaræfintýr. Til hans kom ung og
ágæt kona - og fór ekki aftur.
Þaðan í frá, í þrjátíu og fimm ár,
var hún húsfreyja hans og gæfu-
smiður. Gaf honum tugþúsund
gleðidaga, efnileg börn - og ætt,
sem má ætla, að endist öldum
saman. Það ergæfagömlummanni
að geta dreymt um góða niðja
langt í aldir fram.
Konan Hrcfna Þorvaldsdóttir
bónda á Skúmsstöðum, Jónssonar
í Hemru, er af skaftfellskum
kjarnaættum blönduðum nokkuð
með aðfluttu höfðingjablóði.
Fjórði maður frá afbragðsmanni
Sveini lækni Pálssyni í Vík. Sjötti
frá Lýði sýslumanni í Vík og Skúla
landfógeta. Sveitarprýði sjálf og
ættarbót.
Þessi eru börn þeirra Valdimars:
1. Sigríður bóndi á Álfhólum, sögð
vera dugnaðarforkur.
2. Rósa húsmóðir í Reykjavík.
3. Valdi's Bára sagnfræðingur,
einnig í Reykjavík. Allar eiga þær
börn. Fóstri Valdimars og sonur
Hrefnu er Þorvaldur Arnason
kennari í Reykjavík.
Ævistarf Hrefnu á Álfhólum er
orðið gott og mikið. Hún mun vera
ein af þeim hversdagshetjum, sem
sjaldan fellur verk úr hendi og
vinna störf sín með slíkri hógværð,
að margir hætta að muna hversu
mikilsverð þau eru, - og fáum er
fullljóst, að þær eru haldreipi hei-
milis, bónda og barna - og ágætustu
innviðir samfélagsins.
Þar lýk eg þessunt ættarþætti,
með hlýrri þökk til heiðurskonunn-
ar Hrefnu Þorvaldsdóttur.
Á jólum 1986
Helgi Hannesson.