Tíminn - 17.09.1987, Blaðsíða 9

Fimmtudágúr T7.' septeitibér 1987
Tíminn 9
Tíðindi frá Danagrund
Anker Jörgensen lætur af forystu hjá dönskum sósíaldemókrötum
Ankcr Jörgensen.
Áróðursspjöldin eru enn uppi
þó að vika sé liöin frá kosningun-
um; flest eru farin að láta á sjá eftir
rigninguna undanfarna daga.
Spjöld stóru flokkanna eru meira
áberandi en önnur, ekki síst þess
stærsta, flokks sósíaldemókrata.
Og oftar en ekki er minnst á
Anker. „Jafnvel veðrið var betra
þegar Anker stjórnaði" stóð á einu
þeirra. Á öðru veggspjaldi birtist
Anker sem James Bond en hélt á
rauðri rós í stað byssu. Og senni-
lega hefur nafn þessa óskeikula
njósnara sjaldan borið oftar á
góma í Danaveldi en dagana fyrir
kosningar.
Áhrifamikill leiðtogi
Afsögn Ankers Jörgensens sem
formanns flokks sósíaldemókrata
vakti ekki minni athygli en kosn-
ingaúrslitin og myndun nýrrar
stjórnar. Hann hafði verið flokks-
leiðtogi í 15 ár og vafalaust einn
áhrifamesti leiðtogi sósíaldemó-
krata á Norðurlöndum, með Olof
Palme, á síðari hluta þessarar
aldar. Anker er af verkafólki kom-
inn og gekk í flokk sósíaldemó-
krata tvítugur að aldri. Skólaganga
var stutt, hann starfaði sem verka-
maður og var fljótlega valinn til
ábyrgðarstarfa í verkalýðshreyf-
ingunni og í Sósíaldemókrata-
flokknunt. Árið 1960 var hann
kjörinn í borgarstjórn Kaup-
mannahafnar. 12 árum stðar varð
hann forsætisráðherra fyrir tilstuðl-
an þáverandi leiðtoga sósíaldcm-
ókrata, Jens Otto Krag. Og ári
síðar formaður Sósíaldemókrata-
flokksins.
Vinstra megin við miðju
Formannsferill Ankers var lit-
ríkur - og erfiður. Hann hefur
verið ástsæll leiðtogi en stundum
Pað væri íslenskur ósiður, ef ég
drægi að svara bréfi þínu til mín,
sem birtist í Morgunblaðinu 12.
þ.m.
í þeirri grcin minni, sem þú
vitnar til, lagði ég áherslu á, að
íslendingar eigi að sýna festu og
einbeitni í skiptum við aðrar
þjóðir. Ég vil nefna dæmi til að
skýra þctta sjónarmið mitt betur,
cn það er ráðherrafundurinn í
London í janúar 1976, þegar þú
varst forustumaður okkar í ís-
lensku sendinefndinni. Við áttum
þá yfir höfði okkar hótun um
vaxandi hernaðarlegan yfirgang á
íslandsmiðum, ef samningar tækj-
ust ekki. Þú talaðir máli þjóðar
þinnar af festu og einbeitni. Mér
féll mjög vel málflutningur þinn.
Við létum ekki undan. Festa og
cinbeitni okkar á þessum fundi átti
ríkan þátt í því, að fullur sigur
vannst í landhelgismálinu fyrr en
nokkurn grunaði í janúar 1976.
Mér finnst að slíka festu og
einbeitni hafi oft skort í sambandi
við varnarmálin. einkum þó hin
síðari ár. Þú virðist draga þá álykt-
un af grein rninni, að ég telji þig
aðalsökudólginn og svo ef til vill þá
Ólaf Jóhannesson og Steingrím
Hermannsson. Þetta er misskiln-
ingur. Ég nefni ekki neinn sérstak-
lega í grein minni, en ég tel sökina
margra og í surnum tilfellum tel ég
sjálfan migekki undanskilinn. Ást-
æðan er sú. að við höfum oft verið
andvaralausir um of, þótt mest
brögð hafi verið að því síðustu
árin.
Ég átti minn þátt í því, að við
gengum í Nató á sínum tíma og er
enn fylgjandi þeirri þátttöku. Ég
álít samstarf okkar innan samtaka
vestrænna þjóða eðlilegt af land-
fræðilegum, sögulegum og hug-
sjónalegum ástæðum, en þótt þetta
samstarf sé eðlilegt, verðum við að
gæta þess, að láta það ekki leiða
okkur til talhlýðni og undirgefni.
þótt erfiður í sambúð. Aðstæður
voru honum á margan hátt and-
snúnar. Hann tók við embætti á
miklum upplausnartímum en tókst
að leiða Sósíaldemókrataflokkinn
án þess að hann klofnaði, sem ekki
tókst alls staðar. Miklar deilur
voru innan flokksins um aðild að
Efnahagsbandalaginu og sömu-
leiðis um utanríkis- og varnarmál.
í hvorugu tilviki leiddi ágreiningur
til upplausnar. í stjórnartíð Ankers
leitaði flokkurinn tvímælalaust til
vinstri, ekki síst í utanríkismálum.
Fylgispekt við Bandaríkin vék
smám saman fyrir sífellt harðari
afstöðu í þeirra garð. Anker beitti
sér m.a. af krafti í baráttunni gegn
stríðsrekstri Bandaríkjanna íVíet-
nam og andstaða hans við baráttu
fyrir kjarnorkuvopnalausum
Norðurlöndum breyttist í
stuðning; Anker beitti sér fyrir
víðtækri samstöðu um þessi mál
meðal Norðurlandaþjóðanna. Það
er einmitt þetta mál sem Anker
kveðst ætla að sinna sérstaklega í
störfum sínum á danska þinginu á
næstunni.
Áföll og fylgistap
Þó að Anker væri á margan hátt
hæfur flokksleiðtogi varð flokkur-
inn þó fyrir meiri áföllum í stjórn-
artíð hans en dæmi voru um áður.
í fyrstu kosningununt sem hann
leiddi flokkinn, árið 1973, fékk
hann færri atkvæði hlutfallslega en
nokkru sinni síðar 1906. Og þó að
flokkurinn ætti eftir að endur-
heimta töluvert af fylgi sínu á
nýjan leik, náði hann ekki, á
stjórnardögum Ankers, sama styrk
og stöðu og hann hafði áður haft.
Margt kom til. Áður hefur verið
bcnt á pólitíska upplausn á árunum
eftir 1970. Hún snerti líka flokk
Þess gættum við í landhelgismál-
inu.
Þessa hefur ekki verið gætt nægi-
lega í varnarmálum síðustu árin
eða eftir að hin nýja flotastefna
kom til sögunnar á fyrra kjörtíma-
bili Reagans forseta.
Þessi nýja stcfna er m.a. fólgin í
því að færa hina svonefndu norður-
víglínu frá siglingaleiðum milli
Grænlands, íslands og Skotlands,
norður fyrir ísland og byggja þar
upp flotastyrk, sem sé fær um að
gera árásir á Kolaskagann og fleiri
staði í Sovétríkjunum og fylgja
þeim eftir mcð beinni innrás, ef
þurfa þykir. Þessi flotastyrkur, sem
aðallega byggist á flugmóðurskip-
um. nægir þó ekki, nema hann
njóti stuðnings frá flugvöllum.
höfnum, ratsjárstöðvum og birgða-
geymslum á íslandi, Noregi, Skot-
landi og Danmörku (Grænland).
Þessi nýja flotastefna hefur leitt
og mun leiða til aukins þrýstings á
ísland. Síðan hafist var handa um
framkvæmd hennar hefur olíu-
birgðastöðin í Helguvík verið stór-
aukin frá því, sem fyrst var gert ráð
fyrir, hafist handa um byggingu
tveggja langdrægra ratsjárstöðva
og loks lögð áhersla á að komið
verði upp svokölluðum varaflug-
velli, með fjárstyrk frá Nató, sem
ekki er kunnugt um að boðið hafi
verið áður, enda er þessum varafl-
ugvelli ætlað að breytast í algeran
herflugvöll á átakatímum.
sósíaldemókrata þó að flokkurinn
klofnaði ekki. í þessári upplausn
birtist flokkur Mogens Glistrups,
Framfaraflokkurinn. Anker átti
eftir að eyða meiri orku en flestir
aðrir stjórnmálaleiðtogar í Dan-
mörku í að draga úr áhrifum hans.
Þórarinn Þórarinsson
Vafalaust mun fleira fylgja á
eftir.
Sá galli er á þessari flotastefnu,
að hún byggir á þeirri barnalegu
óskhyggju, að Rússar taki þessu
þegjandi og aðgerðalaust. Slíkt er
vitanlega fullkominn misskilning-
ur. Þeir keppast nú við að auka
vígbúnað sinn til að mæta þessum
fyrirætlunum. Norður-Atlantshaf-
ið er því að verða það svæði, þar
sem nú fer fram mesta vígbúnaðar-
kapphlaupið í heiminum og bæði
risaveldin búa sig þar undir stór-
kostlegustu átökin, ef til stríðs
Olíukreppa og
efnahagsráðstafanir
Ytri aðstæður áttu mestan þátt í
erfiðleikum Ankers og sósíaldem-
ókrata. Olíukreppa og miklir efna-
hagsörðugleikar í kjölfar hennar
áttu þardrýgstan hlut. Anker varð.
Geir Hallgrímsson.
kæmi, sem á tækniöld getur hafist
hvenær sem er vegna svokallaðra
mannlegra mistaka.
Ég tel mig ekki þurfa að lýsa því,
hvaða hætta fylgir þessu vígbúnað-
arkapphlaupi fyrir ísland og ís-
lensku þjóðina.
Þeim fer nú fjölgandi í Banda-
ríkjunum, sem eru andvígir þessari
flotastefnu. Þeir telja t.d. hina
fyrirhuguðu fjölgun flugmóður-
skipa meira en hæpna, því að þau
geti orðið óvininum auðveld bráð.
Þeim fer líka fjölgandi sem vilja ná
samkomulagi milli risaveldanna
á stjórnarárum sínum frá 1975-
1982, að beita sér fyrir hörðum
aðhaldsaðgerðum og mátti horfa
upp á sívaxandi atvinnuleysi. Hann
lenti þar með í andstöðu við sam-
herja sína og samstarfsmenn í
verkalýðshreyfingunni, ekki síst
eftir myndun samsteypustjórnar
með Vinstriflokknum árið 1978.
Ekki bætti úr skák að árangur af
aðhaldsaðgerðum lét á sér standa.
Sífellt meiri halli varð á ríkisbús-
skapnum og erlendar skuldir juk-
ust hröðum skrefum. Svartsýni
breiddist út, óánægja með stjórn-
ina var mikil innan flokks sósíald-
emókrata og farið var að tala unt
hættu á ríkisgjaldþroti. Loks sá
Anker ekki aðra kosti en að segja
af sér og fara frá. Skömmu síðar
fóru ávinningar af efnahagsstefnu
stjórnarinnar að koma fram. En
Anker naut ekki góðs af því hcldur
arftakinn.
Anker segir af sér
Eftir þetta hafa sósíaldemókrat-
ar tvívegis gengið til kosninga, í
bæði skiptin í stjórnarandstöðu, en
í hvorugt sinnið unnið á. Nú töp-
uðu þeir fylgi lítilsháttar, raunar
mun minna en búið var að spá. Því
sá leiðtogi flokksins ekki annan
kost en að fara frá og láta öðrunt
eftir að móta stefnuna á næsta
kjörtímabili og hafa forystu unt
samvinnu við aðra flokka. Eftir
öllum sólarmerkjum að dænta eru
ekki miklar líkur á að nýmynduð
ríkisstjórn eigi langa lífdaga fram-
undan og möguleikar virðast á
samstarfi sósíaldemókrata, bæði
til hægri og vinstri. Anker ákvað
að láta öðrum eftir að ákveða
hvaða leiðir séu bestar í stöðunni.
Sumarliði ísleifsson,
fréttaritari Tínians
í Danmörku.
unt samdrátt vígbúnaðar á Norður-
höfum. Sá eðlilegi ótti fer líka
vaxandi, að samningur um sam-
drátt eldflauga á landi, geti orðið
til þess að kjarnorkuvopnum verði
fjölgáð í hafinu.
íslendingar eiga að snúast til
cindregins stuðnings við þá stefnu
að samið vcrði um samdrátt víg-
búnaðar á Noröurhöfum og beita
til þess áhrifum sínum innan Sam-
einuöu þjóðanna og Atlantshafs-
bandalagsins. Þeir eiga að árétta
þetta viöhorf sitt mcð því að hafna
öllunt hernaðarframkvæmdum hér
á landi, sem ckki hefur þegar verið
samið um. Þcir ciga ekki að láta
telja sér trú um, að slíkar fram-
kvæmdir auki öryggi íslands eða
Atlantshafsbandalagsríkjanna,
heldur gera sér Ijóst, að þær verða
aðcins til að auka og hcrða vígbún-
aðarkapphlaupið á Norðurhöfum,
sem cr andstætt hagsmunum
íslands.
Islcndingar eiga ckki aðeins að
beita sér fyrir kjarnorkuvopnalaus-
um Norðurlöndum, scm getur leitt
til þess að kjarnorkuvopnum fjölgi
í hafinu, heldur rniklu frekar fyrir
kjarnorkuvopnalausu norðurhveli
jarðar, enda er það stuðningur við
þá stefnu Reagans og Gorbachovs
á Reykjavíkurfundinum að útrýma
öllum kjarnorkuvopnum fyrir alda-
mót.
Við eigum að vinna að fram-
kvæmd á þeirri tillögu Steingríms
Hermannssonar, að á íslandi geti
risið miðstöð fyrir friðarviðleitni
og fundi stjórnarleiðtoga um
friðargerð.
Þetta bréf er þegar orðið lengra
en ég ætlaði í upphafi. Ég lýk því
með þeirri von að við getum átt
samleið um framangreind sjónar-
mið og að þú fylgir þeim fram með
sömu festu og einbeitni og á Lund-
únafundinum.
Þórarinn Þórarinsson:
OPID BRÉF
til Geirs Hallgrímssonar fyrrv. utanríkisráöherra.