Tíminn - 25.09.1987, Blaðsíða 10
10 Tíminn
Föstudagur 25. september 1987
llillilllll
LEIKHUSi
Vængjatak mikils skáldskapar
Eiginkona höfuðsmannsins er leikin af Ragnheiði Elfu Arnardóttur.
Leikfélag Reykjavíkur: FAÐIRINN eftir
August Strindberg. Þýðandi: Þórarinn
Eldjárn. Leikmynd og búningar: Stein-
unn Þórarinsdóttir. Lýsing: Árni Bald-
vinsson. Leikstjórn: Sveinn Einars-
son.
í Iönó er ýtt úr vör með glæsibrag
á nýju leikári. Frumsýningin á Föö-
urnum á þriöjudagskvöldið var að
flestu leyti einkar ánægjuleg. Mcð
sýningu eins og þcssari er Leikfclag-
ið ekki einungis að rækja þá menn-
ingarskyldu að sýna klassík annað
slagið. Faðirinn er í senn gagn-
vönduð og fersk sýning sem enginn
leikhúsunnandi mun verða svikinn
af.
Faðirinn er líklega einna frægasta
verk Strindbergs, ásamt Fröken Júl-
íu hátindur natúralíska skeiðsins í
leikritaskáldskap hins sænska meist-
ara. Frægast er leikritið fyrir hið
magnaða kvenhatur sem þar er látið
uppi. Hér er lýst valdabaráttu kynj-
anna þar sem engin málamiðlun
kemst að, hcldur hlýtur veikari aðil-
inn að falla.
Á vorum dögum er réttur að
manni svo fleytifullur bikar kven-
frelsisiboðskapar og jafnréttisáróð-
urs að búast má við að mörgum
einfeldningum þyki Strindberg karl-
inn bara ósköp gamaldags og úrelt-
ur. Einhliða áhersla á andúðina scm
að konum leiksins beinist myndi
trúlega fjarlægja leikinn verulcga
hugmyndahring samtímans. En ekki
nóg nteð þaö: slík meðferð myndi
svipta leikinn spcnnivídd sinni að
ntiklu lcyti, slæva þær dramatfsku
eggjar sem Strindberg brcgður hér á
loft af svo mikilli íþrótt. Mér er ckki
grunlaust um að einhvcrjum muni
þykja sú túlkun sem þcssi sýning
býður vera svipminni, hófsamari og
jafnvcl dauflegri en cldri túlkanir.
Hcf ég þá í huga rómaða sviösctn-
ingu Lárusar Pálssonar í Þjóð-
leikhúsinu með Val Gíslason í aðal-
hlutverki. Pá sýningu sá ég að vísu
ekki en hef hlustað gaumgæfilega á
útvarpsflutning hennar. Mér dettur
ekki í hug að bera þessar túlkanir
saman, enda hefur slíkt aðeins leik-
sögulega þýðingu. Aðeins vil ég
segja að það sem nýju sýninguna
kann að skorta í krafti á við hina,
bætir hún fyllilega upp í næmleika
og blæbrigðaauðgi.
Sveinn Einarsson sagði íeinhverju
blaðaviðtali þegar hann var þýfgaður
um kvenhatrið í Föðurnum, að slíkt
væri ekki lykill að verkinu, heldur
skilningur. Samkvæmt því hefur
leikstjórinn lesið verkið ofan í kjöl-
inn ogdregið fram drætti persónulýs-
inga, hinn mannlega þátt, innsæi og
húmanisma sem hér er fólgið.
Og val í hlutverk er nákvæmt og
vel heppnað í flestum greinum. Olít-
inn þátt í áhrifum sýningarinnar á
leikmyndin, einföld og stílhrein sem
skiptir litum eftir andblæ sviðsins, -
og lýsinguna er sérstök ástæða til að
nefna, hún er markvissari en ég hef
séð um langt skeið. Hér leggja allir
sem að sýningunni standa fram
góðan skerf til að skapa þá heildar-
mynd sem áhorfandinn meðtekur.
En fyrst og t'remst er sýningin sigur
Sveins Einarssonar, áreiðanlega
hans besta leikstjórnarverk um langt
skeið, - og Siguröar Karlssonar í
hlutverki höfuðsmannsins.
Faðirinn fjallar unt hjónabands-
helvíti. Höfuðsmaðurinn stendur
einn gegn kvennaliði sem Lára kona
hans stýrir af djöfullegri slægð. Þ;fu
takast á um forsjá dóttur sinnar.
Lára læðir þeirri hugmynd að höfuðs-
manninum að hann eigi ef til vill
ekki barn þeirra, - og smám saman
sviptir hugmyndin höfuðsmann vit-
inu. Hann er þá einnig sviptur sjálfs-
forræði og gömul fóstra hans vélar
hann í spcnnitreyju, - hann deyr úr
hjartaslagi við brjóst hennar.
Höfuðsmaðurinn er djúpnæm
mannlýsing: gáfaður, mcnntaður,
trúlaus, einþykkur, veiklundaður,
tortrygginn. Allt þetta í samfléttan
gerir hann slíkan sem hann er, allt
er það þáttur í skýringu þess hvernig
á því stendur að hann ferst að
endingu. Það sálræna drama sem í
lýsingu þessa manns er fólgið gerir
engar smáræðis kröfur til leikarans.
Sigurður Karlsson hafði raunar varla
yfir sér frá upphafi þann svip af
óveðri sem höfuðsmaðurinn býryfir.
Það er líka aðferð leikstjórans, og
vel ráðin, að létta upphaf leiksins og
gefa hinu skoplega í aðstæðunum
undir fótinn. - En hvað um það: eftir
því sem á líður og spenna vex,
magnast leikur Sigurðar og hann
skilar hlutverkinu með miklum
sóma. Stígandi sýningarinnar sem
leikstjórinn undirbyggir af öryggi
nær eðlilegu hámarki og lausn í
lokin, án þess að írónían fari for-
görðum. Hún er ekki síst fólgin í
þeirri trúarbragðastreitu sem alltaf
vakir hér að baki. Fulltrúi hins
formlega kristindóms fær vissulega
háðulega meðferð höfundar. Tvö-
feldni og heigulshátt prestsins túlkar
Jón Hjartarson léttilega.
Hlutverk Láru er ekki síður vand-
meðfarið. Þar reynir mest á innsæi
leikstjórans. Illska Láru er vissulega
mikil, slægð og miskunnarleysi.
Þessu þarf að koma til skila, en
jafnframt er í mynd hennar og
samskiptum hjónanna fólgin sú trag-
íska kennd að bæði eru þau fórnar-
lömb, leiksoppar eyðandi afla sem
þau ráða ekki við. í jafnvægislist
samleiks hjónanna er fólgin kvika
leiksins.
Ragnheiður Elfa Arnardóttir hef-
ur margt til að bera í hlutverkið.
Hún er upprennandi skapgerðarleik-
kona sem fær hér þroskavænlegt
verkefni að glíma við. Útlit hennar,
fas, limaburður, raddblær: allt fellur
þetta vel að mynd Láru. Ef til vill
skortir nokkuð á djöfulsskapinn,
hún er best á hinum mildari nótum
hlutverksins. En í þessari sýningu
hefur Ragnheiður náð þeini árangri
að vel vcrður fylgst með henni í
framtíðinni og gerðar kröfur til
hennar að því skapi.
Ung leikkona, Guðrún Marinós-
dóttir, fer með hlutverk dótturinnar
Bertu af þokka og smekkvísi. Jakob
Þór Einarsson fer með einfalt hlut-
verk læknisins eins og til stendur en
ekki framyfir það. Hjálmar Hjálm-
arsson er nokkuð svo kómískur Sæli
og Valdimar Örn Flygenring skó-
sveinn - Þá er aðeins ótalin fóstran sem
Guðrún Þ. Stephensen leikur af
næmleika, heimakomin í hlutverk-
inu sem mest má vera, mild og
ströng í senn eins og vera ber.
Þýðingin er ný, vel stíluð og lipur,
hvorki of uppskrúfuð né nútímaleg.
Þórarinn hefur gengið það langt til
móts við íslenskar málvenjur að
snúa í aðra persónu orðræðu fóstr-
unnar við höfuðsmanninn sem er í
þriðju persónu í frumtexta að þeirrar
tíðar sænskum sið. Glatast þar að
vísu ákveðin blæbrigði.
Þetta kann að þykja nokkuð ein-
hliða lofgerð um sýningu Leikfélags
Reykjavíkur á Föðurnum. Auðvitað
mætti gera sér í hugarlund annars
konar meðferð á þessu öndveg-
isverki, eins og alltaf þegar slíkt
viðfangsefni er annars vegar. En
sýningin í heild veitir áhorfandanum
þann blæ af vængjataki mikils skáld-
skapar að hann situr undir henni
með vakandi áhuga og hrifningu
eftir því sem á líður. Slík leikhús-
reynsla er ekki of algeng og þeim
mun gleðilegra að fá að njóta hennar
á þessum haustdögum.
Gunnar Stefánsson
BÆKUR
111
lllllllll!
Handbók um alkóhólismann
Undir ahrifum.
Goösögnin og raunveruleikinn um alk-
óhólisma.
James R. Milam, Ph. D. og Katherine
Ketcham.
Islensk gerð bókarinnar:
Örn Bjarnason, Þorgerður Ásdís Jó-
hannsdóttir, Þórarinn Tyrfingsson.
ísafold 1986.
Örn Bjarnason segir í formála að
þessi bók sé einhver hin besta sem
skrifuð hefur verið til skýringar sjúk-
dómnum alkóhólisma. Á bókarkápu
segir að bókin sé rituð af læknum og
byggð á víðtækum rannsóknum er
leitt hafa í Ijós að alkóhólismi sé
líkamlegur sjúkdómur en ekki
sálrænn, tilfinningalegur eða menn-
ingarlegur.
Fyrir nokkrum árum sá ég í árbók
þeirri sem Politiken í Kaupmanna-
höfn gefur út undir nafninu Hvem,
Hvað, Hvor grein þar sem því var
haldið fram sem scnnilegri tilgátu að
drykkjufýsn yrði sterkari hjá cinuni
en öðrum, vegna þess að munur væri
á því hvernig lifrin ynni að útrým-
ingu vínandans úr líkamanum. Það
er öllum sameiginlegt að vínandinn
breytist í fyrstu í einskonar morfín-
efni scm kallað er acctaldehýð. En
svo er misjafnt hve lengi það efni
helst í lifrinni. Tilgátan var sú að þar
sem niðurbrot vínandans og land-
hreinsun lifrarinnar tæki lengri tíma
yrði drykkjufíknin mciri og öflugri.
Nú er þessi kenning talin fullsönnuð
í þessari bók.
Sitthvað gott má segja um þetta
rit. Því er vel og rétt lýst hvílíka
áhættu þeir taka á sig sem venjast
'neyslu áfengis. Þeirri áhættu er svo
rétt og rækilega lýst að ætla mætti að
fólk væri rækilega varað við slíkri
ógætni. Það er þó ekki gert, - heldur
sagt berum orðum að enginn fái
nokkru um það ráðið hvort hann
verði alkóhólisti eða ckki.
Að öðrum þræði er það talið
bókinni til gildis að hún sé leiðsögn
í því að þekkja siakdóminn strax á
fyrsta stigi. Hagnýtt gildi þess mun
þó oft reynast takmarkað þar sem
sjúklingurinn sjálfur verður yfirleitt
allra manna síðastur til að viður-
kcnna veruleikann.
Það þykir mér takmarka gildi
þessarar bókar hve hún cinskorðar
sig við alkóhólismann. Réttilega er
bent á að gagnlegt er að orð hafi
ákveðna merkingu svo að Ijóst sé um
hvað er vcrið að tala. Svo er reynt
aö skýra hvaösé vandamáladrykkju-
maður, ofdrykkjumaöur og alkóhól-
isti. En þctta er ekki bók um vand-
amáladrykkju eða ofdrvkkju, heldur
alkóhólisma.
Nú er það svo að vandamála-
drykkja þeirra sem ekki eru alkóhól-
istar er jafnvel enn meira alvörumál
og þjóðarböl en alkóhólisminn. Um
síðustu helgi segja fréttir að þrír
menn hal'i hér á landi verið særðir
svo að kalla má til ólífis. þó að tveir
þeirra eigi batavon vegna heppni.
Það liggur ekkert fyrir um það að
þeir scm standa að þessum voða-
verkum séu alkóhólistar. En þeir
munu vera „vandamáladrykkju-
menn".
Eitt er það í kenningum þessarar
bókar scm ég er tregur að trúa. Frá
því er sagt að alkóhólistum aukist
þol þegar þeir venjast drykkjunni.
Það er alkunnugt aö áhrif efnanna
verða oftast minni þegar líkami
hefur vanist þeim en fyrst í stað. Það
hefur veriö kallað aö líkaminn
myndaði einskonai mótefni. Um
þetta mun ekki verða deilt. En nú er
okkur sagt að vínandinn auki starfs-
getu manna:
„Þegar dæmigerður maður sem
ekki er alkóhólisti drekkur, eykst
líkamleg og sálræn starfsemi hans
við um það bil hálfa cða eina únsu
(31, l g) af alkóhóli. Hann upplifir
ánægjutilfiriningu, slökun og vellíð-
an. Starfsgeta hanseraöeins betri en
venjulega. Einbeitni, minni, athygli
og skapandi hugsun, allt cykst þetta
viö aö drekka eina únsu eða minna
af alkóhóli."
Svo er talað um slævandi áhrif
vegna viðbótardrykkju sem dragi úr
þessum örvandi og orkugefandi á-
hrifum lítils áfcngismagns á venju-
legt fólk:
„Mjög ólíkir hlutir gerast þegar
alkóhólisti á frumstigi drekkur. Alk-
óhólistar á frum- og aðlögunarstig-
um sjúkdómsins sýna einnig aukna
starfsgetu þegar alkóhólhlutfallið í
blóðinu eykst. - Það er ckki fyrr en
alkóhólistinn hættir að drekka og
hlutfall alkóhóls í blóðinu dvínar, að
starfsgeta hans minnkar.”
Ekki fæ ég séð að sá munur scm
hér er lýst vcröi skýröur með mis-
munandi vinnubrögðum lifrarinnar.
Þar veröur að finna aðra lausn. Svo
er nú það að ég hygg að ekki sýni
allar athuganir að fyrsta únsan, heil
eða hálf, hafi þessi góðu og jákvæðu
áhrif. Ánægjan og vellíðanin stafar
stundum af trú á drykkinn, enda
þótt hann sé áfengislaus.
Jack London skrifaði fræga bók
sem á íslensku heitir Bakkus kon-
ungur. Þar rekur skáldið drykkju-
skaparsögu sína. Tvímælalaust mun
hann falla undir þann flokk scm
kallaður er alkóhólistar. Hann var
vanur að vinna við ritstörf á morgn-
ana. En svo kom að hann gat ekkert
unnið að sögum sínum í morgunsár-
ið fyrr en hann hafði fengið sér
áfengisstaup. En þcgar það var
drukkið var andríkið heima.
London skýrði þetta ekki á þá leið
að hann fengi næringu úr vínandan-
um umfram aðra menn. Hans skýr-
ing var sú að líkaminn heimtaði
áfengið svo ákveðið að vit og hugsun
yrði ekki fest við annað fyrr en
þessari kröfu væri sinnt og þorstan-
um svalað.
Nú er þess að gæta að menn
greinir mjög á um það hvort réttmætt
sé að kalla alkóhólisma sjúkdóm.
Heilbrigðisstofnun Sameinuðu þjóð-
anna er horfin frá því fyrir löngu.
Hins vegar má segja að ófrjótt sé að
karpa svo um orðalag. Víst verður
drykkjufýsnin sjúkleg svo að það er
ekki heilbrigt hve menn sækjast eftir
áfcngi. „Og það er allt sótt sem
sýkir" sagði hún amma mín.
En viö þekkjum fleiri fíknicfni en
áfengi. Tóbak er fíkniefni þó aðekki
sé það vímuefni. Og væntanlega eru
það ýmsir fleiri en ég sem hafa
reynslu af samvinnu og umgengni
við tóbaksmenn sem einhverra hluta
vcgna voru án síns munaðar. Sé
alkóhólismi sjúkdómur þá er líka til
sjúkdómur sem kalla mætti nikótín-
isma. Tóbaksmaðurinn er ekki að
réttu og heilbrigðu ráði þegar liann
vantar sitt fíkniefni. En ekki lield ég
að það sé næringin í tóbakinu sem
veldur því að hann nær gleði sinni.
Og ekki hygg ég því sé almennt
trúað að nefdrátturinn sé beinlínis
orkugefandi þó að maðurinn verði
betur upplagöur þegar hann er
fenginn. Ætli það sé ekki svo að við
þekkjum flest ýmis dæmi þess af
okkur sjálfum að ófullnægðar þarfir
og tilhneigingar valda því að við
njótum okkar ekki, - gctum ekki
einbeitt ökkur. Þarf nánari útlistun
á því?
Það kemur fram í þcssari bók að
höfundum þykir allmjög á það
skorta að yfirvöld í Bandaríkjunum
hafi réttan skilning á málunum. Það
sanna m.a. þessi orð:
„Á meðan þjóðarstofnunin trúir
því að alkóhólismi sé spurning um
geðheilbrigði, mun hún verða ein af
aðalhindrunum gegn því að al-
menningur og fagmenn viðurkenni
verulegt rannsóknarstarf, sent stað-
festir eindregið að alkóhólismi er
lífeðlisfræðilegur undirstöðusjúk-
dómur."
Þessi bók er hugsuð sem handbók
í baráttunni við alkóhólismann. Þar
er miðað við að þekkja sjúkdóminn,
finna sjúklingana, koma þeim á hæli
og leita þeim bata. Úm ráð til
verndar meðfæddri heilbrigði segir
fátt.
í allri venjulegri baráttu við sjúk-
dóma er höfuðáhersla á það lögð að
vernda meðfædda og eðlilega heil-
brigði, komast hjá þeim kvölum og
óhagræði sem sýkingu hlýtur að
fylgja. Lækningatilraunir eru sjálf-
sagðar og þær má ekki vanrækja, en
við megum ekki láta þar við sitja og
reyna ekkert til að fækka nýjum
sjúklingum. Hvernig heföi gengið
að sigrast á berklaveiki, taugaveiki
og holdsveiki ef ekki hefði verið
sinnt þeirri áhættu sem stafar af
sýkilberunum?
„íslensk útgáfa þessarar bókar er
tileinkuð minningu Hilmars Helga-
sonar, fyrsta formanns S.Á.Á.,
Samtaka áhugafólks um áfeng-
isvandamálið."
Það fer vel á þessari tileinkun.
Það er gagnlegt að rninna á að enn
kunnum við engin ráð sem örugg eru
til bjargar þegar drykkjufýsnin hefur
náð valdi yfir mönnum. Við vitum
að þá dugar yfirleitt ekki annað en
bindindi en þó að menn séu búnir
óvenjulegu atgjörvi og séu miklir
áhugamenn dugar það ekki alltaf til
þess að bindindið sé haldið. Og þá
er voðinn vís.
H.Kr.