Tíminn - 03.10.1987, Blaðsíða 11

Laugardagur 3. október 1987
Tíminn 11
Hnignun þjóðar eða þjóðfélags
er ögrandi sögulegt viðfangsefni.
Hnignun Rómaríkis er tengd ytri
þrýstingi barbaranna og getuleysi
landbúnaðarhéraðanna í útjaðri
heimsveldisins til að veita öfluga
mótspyrnu. í ævafornu grísku
borgunum í Litlu Asíu má rekja
hnignunina til þess að hafnir fyllt-
ust og veittu þar með ekki aðgang
að hafinu. í heimsveldi Azteka í
Mexíkó var það innrás grimmra
Evrópumanna. í Kína er það hins
vegar löng saga.
I Bandaríkjunum, hver veit
ástæðuna þar? Það er þó víst að á
mörgum sviðum kennir maður
hnignandi siðferðis. Ríkisstjórnin
er vanhæf, embættismennirnir
okkar sýna getuleysi við að hrinda
stjórnarstefnu í framkvæmd svo að
gagn sé að eða innan laganna. Svo
virðist sem sjálft stjórnkerfið sem
mótar stefnuna, sé orðið óvirkt,
þar sem samskipti yfirmanna í
framkvæmdahluta ríkisstjórnar-
innar eru orðin að merkingarlaus-
um skýringarmyndum af skilgrein-
ingu og táknum um mögulegar
lausnir. Slíkt samhengisleysi og
óreiða í stefnumótun og fram-
kvæmd hennar er á hinn bóginn
afleiðing af því hvað almenningur
er reiðubúinn að meðtaka ímynd
fremur en innihald í vali sínu á
stjórnarstarfsmönnum, án minnstu
umhugsunar.
Vanhæfi er fylgihnöttur
hnignunar
Vanhæfi er fylgihnöttur hnign-
unar vegna þess að hnignun hefur
ekkert markmið. Þegar fólki er
sama um framvinduna og hefur
ekkert markmið í augsýn leggur
það sig ekki allt fram. Það verður
makrátt og sættir sig við ósigur.
Það heldur áfram að eignast af-
kvæmi í heimi sem er að drukkna
í offjölgun mannkyns, en fólk vill
ekki hafa stjórn á eitrun lofts og
vatns til að viðhalda heilbrigði
þjóðarinnar.
Einn nefndarmanna íþingnefnd-
inni, sem rannsakaði íran-kontra-
málið, fullyrti að aðalatriðið í því
sem fram kom í yfirheyrslunum
væri „vanhæfi ríkisstjórnarinnar".
Ég er honum innilega sammála og
hafði reyndar sjálf verið að hugsa
um þetta sama. Ég skilgreini „van-
hæfi“ sem hroðvirknislega og tæti-
ngslega frammistöðu sem skilar að
lokum óæskilegum árangri. Hæfi,
andstæðan, er hæfileikinn til að
skila starfi af sérfræðikunnáttu,
snyrtilega og hárrétt án þess að
gera kjánaleg mistök.
Vanhæfi getur verið af tveim
gerðum. Annars vegar léleg frammi-
staða, vanhæfið til að skila af sér
ákveðnu verkefni án þess að gera
úr því hreina vitleysu, eins og t.d.
sá sem þvær upp og skilar af sér
diskunum fitugum. Hins vegar er
það léleg hugsun - líka þekkt sem
heimska- þegar maður rígheldur
ósveigjanlega í fyrirfram ákveðnar
hugmyndir og kemur þess vegna
ekki auga á þýðingarmikil einkenni
í staðreyndum eða kringumstæð-
um, sem blasa við, og þar af
leiðandi er ekki brugðist við þeim
af skynsemi. Það var þessi tegund
vanhæfis sem Neville Chamberlain
tók með sér, ásamt regnhlífinni. á
fund Hitlers í Múnchen. Báðar
þessar tegundir vanhæfis eru fyrir
hendi í hnignandi þjóðfélagi.
Og gríðarlegt vanhæfi, af báðum

Bandaríski sagnfræðingurinn og tvöfaldi
Pulitzerverðlaunahafinn Barbara Tuchman hefur nú
þungar áhyggjur af hnignandi siðferði þjóðar sinnar þar
sem vanhæfi og vangeta geti haft í för með sér að þjóðin
komist ekki af. Nýlega skrifaði hún fróðlega grein um
þessar hugleiðingar sínar í The New Y ork Times Magazine
og er hér á eftir sagt frá henni.
tegundum, er augljóst í máli frei-
gátunnar Stark. Þrátt fyrir aðvörun
tókst áhöfninni á skipinu ekki (og
ástæðurnar fyrir því eru enn óút-
skýrðar) að skjóta niður óvinveitta
flugvél, sem nálgaðist skipið í árás-
ar skyni. Skipstjórinn var ekki einu
sinni í brúnni þegar árásin var gerð
og gagneldflaugavarnarbúnaður-
inn var ekki einu sinni virkur.
Þetta er dæmi um líkamlegt van-
hæfi hjá yfirmönnum Starks. En
það stafaði af andlegu vanhæfi
starfsfólks varnarmálaráðuneytis-
ins í Washington, sem sendi til
Persaflóa freigátu, sem ekki var
ætluð til að berjast á eigin spýtur,
á svæði þar sem búast mátti við að
mæta virkri sjálfsvörn, heldur sem
hluti af flutningalest. Því var Stark
ófær um að verjast eða gerði það
a.m.k. ekki.
Smánarlegasta
vanhæfistilfeilið
í fran-kontramálinu, smánarleg-
asta tilfellinu af vanhæfi sem skildi
okkur eftir lömuð af undrun, fór
fram sala og afhending vopna til
frans án þess að gengið væri eftir
því að íranir stæðu við sinn hluta
- Fyrsti hluti -
samkomulagsins. Skv. vitnisburði
Johns M. Poindexter aðmíráls, var
hér um hrein vöruskipti að ræða,
vopn fyrir gfsla. í fyrstu var einum
gísl sleppt, síðan tíndust tveir í
viðbót úr fangavistinni. En þá voru
3 í viðbót gripnir og þeir eru enn í
haldi. í staðinn fyrir vopnin okkar
fengum alls einn gísl látinn lausan.
Andlegt vanhæfi hinna sjálfskip-
uðu starfsmanna okkar liggur í
augum uppi. Þessir sendimenn í
leynilegum aðgerðum höfðu skap-
að kringumstæðurnar sjálfir, þeir
fóru í land þar sem fornir siðir
gilda með sama hugarfari og ferða-
menn skjótast í land af skemmti-
ferðaskipi, án þess að hafa minnstu
þekkingu á tungu eða menningu
landanna fyrir botni Miðjarðar-
hafs. Þeir höfðu engin kynni af
hinum fornu hefðbundnu sam-
skiptum á basörunum og voru í
reynd ekki búnir undir neitt annað
en að klúðra málinu. Mér er auð-
skilin ósk Reagans forseta um að
fá gíslana lausa, og tek undir hana,
bæði þeirra vegna og hans. En af
hverju fóru umboðsmenn hans
ekki fram á að fá einhverja inn-
borgun, gísl á borðið, ef svo má að
orði komast, eða eitthvað sem
sýndi að íranir ætluðu að standa
við samkomulagið, áður en þeir
afhentu vopnin? Þeir vissu þó hvað
forsetanum var mikið í mun að
þessi viðskipti færu fram, og þeir
vissu líka að milligöngumaður
þeirra, Maucher Ghorbanifar, var
óáreiðanlegur lygalaupur.
Án þess að gera sér grein fyrir
því sem fram fór, eða kannski stóð
forsetanum á sama, lét hann það
góðlátlega viðgangast að þessir
ævintýramenn lékju lausum hala
og lagði blessun sína yfir gerðir
þeirra. Þjóðaröryggisráðið sleppti
af sér öllu taumhaldi í stuðningi
sínum við kontrana í nafni „föður-
landsástar", án þess að nokkur
tæki á sig ábyrgðina. Þeir hefðu allt
eins getað sprengt í loft upp fóstur-
eyðingarstöðvar og kallað það
„föðurlandsást" vegna þess að það
er vel vitað að forsetinn er andsnú-
inn fóstureyðingum.
Reagan var yfirmaður ráðsins,
en hann sýndi stöðu mála kæru-
leysislegan áhuga og hann virðist
enga grein hafa gert sér fyrir þeirri
ábyrgð sem hvílir á Þjóðaröryggis-
ráðinu. Kannski stafar þetta af því
hvað hann er aldurhniginn. Þegar
fólk nær sjötugs- eða hálfáttræðis-
aldri, virðast afleiðingar ekki
skipta eins miklu máli, og sá sem
þarf að standa undir mikilli ábyrgð
hefur tilhneigingu til að láta at-
burðina hafa sinn gang, í þeirri
þægilegu trú að á endanum lendi
þeir á herðum einhvers annars.
Niðurstaða skýrslu Tower nefndar-
innar þess efnis að Ronald Reagan
sé forseti sem ekki vilji vera sjálfur
með puttana í öllu, er yfirleitt
tekin trúanleg vegna þess að hún
passar við það álit sem flestir hafa
á honum, og líka vegna athuga-
semdar sem George P. Shultz læddi
út úr sér við yfirheyrslurnar um að
honum hefði tekist að ræða við
Reagan þegar „svo vildi til að
forsetinn var í Washington". Þessi
ummæli eru í mínum huga þau
athyglisverðustu þeirra sem fram
komu við yfirheyrslurnar.
Afstaða Reagans minnir að vissu
leyti á þann þægilega máta sem
Montezuma, Aztekakeisari, tók
innrás Spánverja 1519. Hann færði
þeim gjafir og veitti þeim jafnvel
móttöku við hirð sína. Ekki leið á
löngu þar til hann beið ósigur og
dauða af þeirra hendi.
Lögbrot oft
fylgifiskur vanhæfi
Lögbrot eru oft fylgifiskur van-
hæfi. Þegar forsetinn gaf leyfi til
vopnasölunnar til íran, án þess að
gefa þinginu upplýsingar þar um,
kann hann að hafa brotið lög um
vopnaútflutning. Samkvæmt þeim
lögum hefur utanríkisráðuneytið
vald til að ákveða hvort ráðlegt sé
og hentugt frá pólitísku sjónarmiði
að leyfa útflutninginn, þegar við-
skiptin fara fram á þann hátt að
einkaaðili flytur út vopn.. Ef vopn-
in eru orðin hluti af birgðum
Bandaríkjanna í eigu varnarmála-
ráðuneytisins, eins og ástatt var
um TOW eidflaugamar sem lentu
í íran, er nauðsynlegt að fá útflutn-
ingsleyfi, undirritað af varnarmála-
ráðherranum eða háttsettum em-
bættismanni í ráðuneyti hans.