Tíminn - 03.10.1987, Blaðsíða 12

12 Tíminn
Laugardagur 3. október 1987
BÓKMENNTIR
Ný saga
Sögufélagið gefur út nýtt tímarit
með nafninu Ný saga. Fyrsti árgang-
ur er kominn út, snyrtileg bók og
myndum prýdd. Ritstjórn er skipuð
9 mönnum en ábyrgðarmaður er
einn, Eggert Þór Bernharðsson.
Þetta rit spáir góðu þa'r sem það
leiðir í Ijós að sagnfræðingar leita nú
heimilda um mál sem ísland varða
erlendis meir en áður. Á því er
vitanlega mikið að græða.
Fyrsta greinin í þessu hefti er reist
á slíkum grunni. Hún hefur spenn-
andi og reyfarakennda fyrirsögn:
írskur svikari ræðismaður á íslandi .
Höfundur er Anna Agnarsdóttir.
Þessi írski svikari hét Thomas Reyn-
olds. Svikari er hann nefndur vegna
þess að eftir þátttöku í sjálfstæðis-
baráttu þjóðar sinnar gerði hann
Bretum kunnugt um uppreisnarhug-1
myndir og samráð við Frakka árið
1798, að sjálfsögðu fyrir góða
borgun.
Þessi maður var skipaður ræðis-
maður fyrir fsland 1817. Hann kom
hér sumarið 1818 og gaf stjórn sinni
skýrslu um ferðina. En embætti
þeirra var lagt niður 1822.
Reynolds þessi hafði ekki gott orð
á sér. Þessi fyrsti ræðismaður Breta
hafði litla eða enga þýðingu fyrir mál
íslendinga.
Næsta grein er eftir Ragnheiði
Mósesdóttur og heitir Gloucester-
menri í lúðuleit. Hún hefur kannað
vestanhafs samtímaheimildir um
sprökuveiðar Gloucestermanna við
ísland. Þar með er saga þeirrar
útgerðar fyllt en hún var um skeið
þáttur í vestfirsku atvinnulífi og setti
mjög svip á Þingeyri í nokkur ár.
Hér er nefndur John Daygo skip-
stjóri á skútunni Concord. Eg held
að niðjar hans hér á landi hafi ritað
eftirnafn sitt Diego.
Ekki er ég allskostar sáttur við
myndina sem nefnd er: Doríumenn
við vinnu sína. Að vísu sýnir hún að
tveir menn eru á bátnum, annar
fram í barka og sá dregur línuna og
færir bátinn þannig áfram en hinn
hringar línuna í skutinn, rotar
sprökuna og innbyrðir. Þetta er rétt.
En báturinn er ekki doría.
Ég sá eina doríu í bernsku. Hún
var ekki sjófær en htln hélt lögun
sinni. Það sem auðkenndi hana frá
öðrum bátum fljótt á litið var eink-
um það að hún var með flötum botni
og gafli. 1
Þriðji október er haldinn hátíðleg-
ur af ungtemplurum um heim allan,
og hefur svo verið frá árinu 1954.
Dagurinn er haldinn hátíðlegur í
minningu dánardægurs John B.
Finch sem lést þann dag fyrir 100
árum, aðeins 35 ára gamall.
Finch barðist fyrir því að samtök
bindindismanna legðu alla menn
jafna, óháð kynferði, fjárhag, trúar-’
skoðunum, stjórnmálaskoðunum,
hörundslit, kynþætti eða þjóðfélags-
stöðu.
Þóftur í doríunum voru lausar og
þegar þær voru teknar um borð var
þóftum kippt úr grópum sínum og
þá var hægt að stafla þessum fleyt-
um. Þannig fór lítið fyrir þeim.
í formálsorðum er vikið að þvf að
ritstjórnina dreymir um að þetta rit
verði líflegur umræðugrundvöllur
sögunnar. Samkvæmt því á Sjónar-
hóll að vera fastur liður útgáfunnar
þar sem „þekktur fslendingur kynnir
viðhorf sín til sögu og sagnfræði". í
þessu hefti er það Indriði G. Þor-
steinsson.
Gunnar Þór Bjarnason skrifar
hugleiðingu um viðhorf til dauðans
á síðari öldum. Höfundur kemur
víða við og rifjar ýmislegt upp.
Hann nefnir dæmi um hispursleysi í
blaðafréttum á fyrri öld í sambandi
við mannskaða. Maður varð úti „var
hneigður til öldrykkju en ekki vitum
vér með vissu hvort hann var drukk-
inn þessa nótt“. Annar „fannst
hengdur í lambhúsi eða fjárhúsi
sínu“. Ekki veit ég hvort breyttar
venjur í frásögum stafa af breyttum
viðhorfum til dauðans sjálfs.
Höfundur nefnir eftirmæli í blaða-
greinum. Þær held ég segi fátt um
viðhorf til dauðans. Menn vilja
kveðja horfinn samferðamann,
minnast hans þegar þátttöku hans í
lífinu er lokið.
Nógu oft er búið að ræða það að
mönnum hafi verið boðað eilíft líf
með sérstökum krásum. Það er rakið
til þess að Halldór Laxness glæptist
til að segja ákveðið sálmvers sprottið
af vanfóðrun norrænnar þjóðar en
það er ort beinlínis eftir spádómsbók
Jesaja.
„Kláravín, feiti og mergur með,
mun þar til kosta veitt. “
Þetta er bein endursögn á þeirra
tíma þýðingu á Jesaja 25. kap. 6.v.
„Og drottinn Zebaot mun gjöra
öllu fólki upp á þessu fjallinu eitt
feitt gestaboð, eitt gestaboð af kláru
víni, af feiti, af merg, af dreggj alausu
víni.“
Már Jónsson skrifar fróðlega grein
undir nafninu: Konur fyrirgefa körl-
um hór. Lengi vel var hórdómur
refsiverður en þegar komin var 19.
öld og farið að meta siðferðið öðru-
vísi var heimilað að fella niður sekt
£f ektamakinn vildi tyrirgefa og
biðja brotlegum vægðar. Þá urðu
nokkur brögð að því að konur
skrifuðu bréf til að biðja bændum
Annað meginverkefni ungtem-
plara er bindindisstarf. Samfélag
sem reiðir sig á og viðurkennir
neyslu vímuefna, er samfélag í
þröng. Því hefur mistekist að rækta
með þegnum sínum hæfileikann til
samskipta og upplifunar og að gera
veruleikann eftirsóknarverðan.
Félagsbundnir ungtemplarar eru
nú á aðra milljón, þar af hundrað
þúsund á Norðurlöndunum.
- SÓL
sínum líknar. Höfundi vex það
mjög í augum hve oft bændur tóku
framhjá konum sínum, oftast með
vinnukonum og segir: „Á 19. öld var
það líkt og viðtekinn siður.“
Þetta er mikið mælt og eflaust um
of, þó að ég viti að eitt vorið muni
amtmaður hafa fengið 3 bréf með
sama pósti frá konum í Súgandafirði.
Þau bréf virðast öll vera skrifuð með
einni hendi þar til húsfreyjan ritar
nafn sitt undir. Hins vegar er engin
líking með texta bréfanna þó að
erindið sé alltaf hið sama. Ég held
að sóknarpresturinn, séra Eiríkur á
Stað hafi skrifað bréfin hvort sem
hann hefur samið þau eða ekki.
Höfundur segir að þegar giftar
konur áttu hórbörn hafi staðið þann-
ig á að þær voru ekki í samvistum við
eiginmanninn.
Það er nú einu sinni svo að þegar
barn fæðist er yfirleitt enginn efi um
móðernið þó að erfitt sé að sanna
faðernið svo að óyggjandi sé. Þannig
var minni áhætta hjá eiginkonu en
eiginmanni að halda framhjá. Það
kom af sjálfu sér að eigna bóndanum
barnið enda þótt vinnumaðurinn
kynni að eiga það.
Mér þykir slæm villa í þessari
grein Más. Hann rifjar upp að Jón
Þorsteinsson á Reynikeldu hafi verið
dæmdur 22. desember 1818 og átt að
greiða 11 ríkisdali fyrir brot sitt.
Síðan segir: „Þegar dómurinn gekk
jafngiltu 9 rd. einni á, loðinni og
lembdri í fardögum.“
Ekki veit ég á hverju þetta er
byggt. Vorið 1819 18. maí var sýslu-
maður Dalasýslu að skipta búi. Þar
voru „14 ár í lagi á 3 rd. hver“ og „6
geldar á 2 rd. hver“. Og 1. júní voru
í öðru dánarbúi „56 ær á öllum aldri“
á 179 rd. og 6 lambgotur á 14 rd. Jón
Þorsteinsson hafði samkvæmt því
þurft 3 ær loðnar og lembdar og eina
gelda til að borga sekt sína.
Ætluninn er sú að láta ræða ein-
hver söguleg viðfangsefni í hverju
hefti þar sem skoðanir eru skiptar.
f þetta sinn er valin sú kenning
Guðmundar Hálfdánarsonar að Al-
þingi hafi reynt að verjast frelsiskröf-
um dönsku stjórnarinnar. Ekki fær
sú kenning miklar undirtektir. Það
mun mála sannast að litlir árekstrar
urðu milli valdastofnana í Dan-
mörku og íslandi um frelsi og rétt
alþýðu. Togstreitan var um stöðu
íslands í sambandinu við Dan-
mörku.
Ný saga er skemmtilegt rit og
ástæða er til að nefna sérstaklega
myndirnar og má þá nefna grein
Guðjóns Friðrikssonar um heildar-
gildi mynda.
Vísan þar sem segir að Jón Vídal-
ín kunni að dorga vaidsmenn er
raunar ekki í Alþingisrímunum en
jafngóð fyrir' því.
H.Kr.
í minningu John B. Finch:
HÁTÍDARDAGUR
UNGTEMPLARA
r'ÆT, »
, ’
•" <, i
> , -v •< . I
barnafatnaður..!
Þriðja elsta barnablað Norðurlanda:
Bama
blaðið
Æskan
90ára
Fimmta október 1897 var merk-
isdagur í sögu útgáfumála á íslandi.
Þá kom út í fyrsta sinn barnablaðið
Æskan. Útgefandi var stórstúka
íslands af IOGT og ritstjóri var
Sigurður Júlíus Jóhannesson.
Hér verður saga þessa blaðs ekki
rakin. Hitt var ætlunin að benda
aðeins á hvílíkur tímamótavið-
burður þessi útgáfa varð. Lítið var
um það áður að prentað var sér-
stakt efni sem börnum var ætlað.
Þó voru til barnalærdómskver í
kristnum fræðum og einstakar
námsbækur aðrar. Auk þess höfðu
komið út einstakar bækur sem
öðru fremur voru ætlaðar lesbækur
fyrir börn og unglinga. Er þar fyrst
að nefna Kvöldvökur Hannesar
biskups Finnssonar og síðan ein-
stök kver sem voru einkum eða
eingöngu þýdd og ætluð að þjóna
siðfræðinni, svo sem Stuttur siða-
lærdómur fyrir góðra manna börn
þar sem þeir Ærukær og Gottvill
ræðast við. Það áttu ekki öll börn
stafrófskver á þeirri tíð.
Þegar Æskan kom kom til sög-
unnar var áformað að einu sinni í
mánuði kæmi út nýtt blað handa
börnum að lesa. Og enn kemur
Æskan út 90 árum síðar.
Öll íslensk blöð sem út komu
1897 önnur en Æskan eru liðin
undir lok. Enn koma út tímaritin
Skímir og Andvari en þá munu
líka upptalin þau rit sem staðið
hafa af sér strauma tímans.
Fyrir 90 árum var það talin
skýlaus skylda allra uppalenda að
innræta börnum góða siði. Þá datt
víst engum í hug að öll innræting
væri fjandsamleg persónulegum
þroska. Og það er ekkert vafamál
að Æskunni hefur verið ætlað í
upphafi að hafa áhrif á lesendur
sína. Þegar Sigurður Júlíus flýði
land til Ameríku vegna sektardóms
fyrir meiðyrði fól hann Ólafíu
Jóhannsdóttur ritstjórn blaðsins og
þriðji ritstjórinn var sr. Friðrik
Friðriksson sem enn er talinn
áhrifamesti æskulýðsleiðtogi á ís-
landi.
Svo vildi til að þegar ég settist
niður á sunnudagsmorgni til að
festa á blað nokkur orð í sambandi
við afmæli Æskunnar fór þulur
útvarpsins að lesa morgunfréttir.
Mikil ölvun var í Reykjavík í
nótt og annasamt hjá lögreglunni
bæði á skemmtistöðum og heima-
húsum. Sex voru fluttir á sjúkrahús
vegna þess að ölvaður maður, sem
misst hefur ökuréttindi, ók á mikl-
um hraða aftan á kyrrstæðan bíl. -
Slíkar fréttir rifja upp ýmislegt
sem við höfum heyrt og vitum um.
Við þekkjum svo mörg dæmi um
dapurlega reynslu ölvaðra óhappa-
manna. Þar er af miklu að taka og
getur hver og einn rifjað upp með
sjálfum sér það sem honum er
minnisstæðast. En nú tengjast
þessar hugleiðingar afmæli Æsk-
unnar með einlægri þökk vegna
þess að í fymdinni átti hún sinn
þátt í því að sanna mér að bindindi
borgar sig.
Æskan var okkur ærinn gleði-
gjafi jafnframt því að hún hefur
jafnan glætt skilning lesenda sinna
á ýmsu því sem er falslaust og
hefur varanlegt gildi og þá um leið
svipt falskri gyllingu af ýmsu sem
ekki er treystandi eða trúandi á.
Hún hefur glætt þá félagshyggju
sem vekur til ábyrgðar og skuld-
bindur til að taka þátt og duga þar
sem góðum málstað liggur á.
Nú viðurkenna allir að bama-
bókmenntir eigi rétt á sér og heyri
til sérhverju menningarþjóðfélagi.
Þau eru orðin nokkuð mörg barna-
blöðin sem út hafa komið á ævi-
skeiði Æskunnar. Um það er sjálf-
sagt allt gott að segja.En hvort sem
þau em fleiri eða færri er Æskan
aldursforseti þeirra og skipar þann-
ig æðsta sessinn.
Gott bamablað gerir sér far um
að vera afþreying og dægradvöl.
Það er ekki einskisvert að eiga tíð
án lasta, segir hið fomkveðna og
mörg dægradvölin reynir á hugsun
og eftirtekt og er því þroskandi.
Svo em sögumar. Börn vilja heyra
sögur og lesa sögur. Og sögur hafa
sín áhrif. Ég nefndi hér áður að
góðar barnasögur glæða félags-
hyggju og vekja til ábyrgðar. Og
þegar alls er gætt er það fyrsta
skilyrði mannlegs þroska og mann-
legrar hamingju að vita sig bera
ábyrgð og hafa hlutverk og skyldu
sem enginn annar getur að fullu
gegnt.
Hér þarf ekki mörg orð um en á
þessu afmæli Æskunnar vil ég óska
henni þess að næstu 90 ár og alla
tíð mæti henni þakklátir hugir
gamalla lesenda sem meta og
þakka að hún átti sinn þátt í því að
glæða með þeim farsæla lífsskoðun
sem að góðu gagni kemur í dimm-
asta táradal þessarar aldar. Megi
hún eiga hlut að því að ábyrgir
menn standi saman um hugsjón
heilbrigði og þroska og stefni að
farsælu takmarki: Vímulaus þjóð.