Tíminn - 06.02.1988, Blaðsíða 10

10 Tíminn
Laugardagur 6. febrúar 1988
VETTVANGUR
lillll
II
llllllllllll
Einar Freyr:
Tökum skynsamlega afstöðu
til umbótastefnu Gorbatsjovs
Nú er loksins orðið tímabært að
gera sér ljósa grein fyrir hinum
alþjóðlegu hugtökum eins og „in-
tellekt" og „intelligensía“. Hið
fyrrnefnda var upphaflega mikið
notað í Frakklandi en hið síðara er
í raun og veru frá Póllandi.
Við skulum einnig gera okkur
Ijóst, að þegar rætt er um hugtakið
„intelligensía" þá er ekki aðeins
átt við einstaklinga sem eru mjög
gáfaðir, heldur einstaklinga sem
eru bæði gáfaðir og heiðarlegir. Ef
heiðarleikann vantar, þá er ekki
um að ræða neina intelligensíu.
Við sálfræðilegar rannsóknir á
mannkynssögunni verða slík al-
þjóðleg hugtök mjög hjálpleg þeg-
ar útskýringar á þýðingarmiklum,
sögulegum atburðum eru gerðar.
Og í raun og veru eru slík alþjóðleg
hugtök ómissandi við rannsóknir á
stjórnmálabaráttunni og persónu-
legri valdabaráttu einstakra manna
almennt.
Að gera sér rétta grein fyrir
slíkum alþjóðlegum hugtökum
þarf síður en svo að vera hindrun í
baráttunni við varðveislu íslenskr-
ar tungu nema síður sé.
Nýjar upplýsingar sem ég hef
fengið um þróunina í Sovétríkjun-
um færa mér heim sanninn um
það, að bæði Mikhaíi Gorbatsjov
og eiginkona hans Raisa Gorbat-
sjova, tilheyra nýrri kynslóð rúss-
neskrar intelligensíu. Þau hjónin
eru bæði mjög gáfuð og jafnframt
mjög heiðarleg. Við skulum einnig
muna það, að t.d. á dögum Stalíns
hefðu slíkir gáfaðir einstaklingar
hiklaust verið líflátnir. Stalín lagði
áherslu á það, að útrýma intellig-
ensíunni ekkert síður en Hitler
gerði á sama tímabili.
Nú myndi kannski einhver rúss-
neskur sérfræðingur halda því
fram, að efnahagsþróunin eða
réttara sagt stöðnunin í Sovétríkj-
unum hafi krafist nýrra aðgerða á
borð við Glasnost og Perestrojka,
- en slík fullyrðing er aðeins hluti
af sannleikanum. Sovétríkin hafa
nefnilega einnig orðið fyrir miklum
áhrifum og gagnrýni frá einstaking-
um á Vesturlöndum. Auk þess,
sem stjórn Bandaríkjanna 1981
var á leið að búa bandarísku þjóð-
ina og bandaríska herinn undir svo
kallað „takmarkað kjarnorku-
stríð“ gegn Sovétríkjunum eins og
skjalfestar sannanir sýna ljóslega
og kom mjög greinilega fram á
alþjóðaráðstefnu lækna gegn
kjarnorkustríði.
Ennfremur má minna á það, að
fyrir tuttugu árum eða 1968, þá
lagði Alexander Dubcek fram nýj-
ar tillögur um aukið lýðræði og
frelsi, eða nýja opnun á pólitískum
vettvangi í Tékkóslóvakíu. Tillög-
ur hans voru í svipuðum anda og
hin nýja hugsun Gorbatsjovs nú á
dögum. Dubcek tilheyrði nýrri
tékkneskri intelligensíu er vildi
skapa nýtt manneskjulegt þjóðfé-
lag.
En hvers vegna var hin nýja
hugsun og von Dubceks barin nið-
ur með blóðugri árás Rauðahers
Rússa 21. ágúst 1968?
Leninisminn einnig
gagnrýni verður
Hér erum við aftur komin að
hinu alþjóðlega hugtaki „intellig-
ensía“. Því er yfirleitt enn haldið
fram, að m.a. Aleksej Kosygin
hafi verið andvígur því, að senda
Rauðaherinn inn í Prag 1968. En
sá maður er mest réði um þessa
frægu árás Rússa í Prag 1968 var
Leonid Bresjnev. f fornum sögum
íslenskum er ákafamaður eins og
Bresjnev vanalega kallaður „ofur-
hugi“ og þóttu slíkir menn heldur
illa gefnir.
í einni smásögu Halldórs Lax-
ness er fjallað um ósigur ítalska
flotans og reynt að gera gys að
herforingjum fasista og þeim líkt
við skreytt jólatré, - en heiðurs-
merki Bresjnevs voru svo fjölda
mjög og mikil að Bresjnev stóð
ekki óstuddur undir þeim vegna
þyngdar þeirra.
Sannleikurinn er sá, að það var
alls ekki hægt að kalla Bresjnev
greindan mann, hann var ekki einu
sinni „intellekt". Hann var sem
sagt ekkert gáfnaljós. Hins vegar
var hann mikill bókstafstrúarmað-
ur, auk þess, sem Lenin hafði verið
ríkisguð í Sovét í meira en 40 ár
þegar Bresjnev bolaði Krúsjeff frá
völdum og gerðist einræðisherra í
Kreml 1964.
Gorbatsjov hefur bæði gagnrýnt
Stalín og fett fingur út í Karl Marx.*
En við skulum ekki líta á það með
alvarlegum augum þótt Gorbatsjov
vilji ekki gagnrýna Lenín, - slíkt
myndi aðeins sundra Sovétríkjun-
um og gera ástandið þar í löndum
verra og hættulegra en þáð er nú.
Hins vegar skulum við vona það,
að næsta kynslóð rússneskrar int-
elligensíu er kemur eftir daga Gor-
batsjovs muni taka Lenin og Lenin-
ismann til alvarlegra bæna og gagn-
rýna hann harðlega. Lenín er
nefnilega enn mikill ríkisguð í
Sovét og Gorbatsjov hefur fyrst og
fremst æskuna með sér, -en margir
af eldri kynslóðinni eru andvígir
hinni nýju hugsun og valda Gorbat-
sjov miklum erfiðleikum.
Aftur á móti eigum við, sem
erum búsett á Vesturlöndum, að
halda áfram að gagnrýna Lenin og
Leninismann af kappi.
Ef við lítum til baka í sögunni og
athugum það tímabil er þeir Lenin
og Stalín voru forustumenn bolse-
víka, þá kemur í ljós, að þau átök
er áttu sér stað milli þeirra seinustu
árin sem Lenin lifði, bentu ekkert
síður á átök milli Stalíns og konu
Leníns Nadesjdu Krupskaja en
aðeins milli Leníns og Stalíns.
Vegna starfs síns hringdi Stalín
oft heirn til Leníns og þá kom
Krupskaja stundum í símann. Það
var einmitt í einu slíku símtali sem
Stalín á að hafa móðgað og sært
Krupskaju mjög djúpt svo að Len-
in krafðist þess að Stalín bæðist
afsökunar. Tilfinningahitinn í
kringum þetta mál gæti bent á það,
að Stalín hafi eitt sinn spurt Krup-
skaju um það, hvers vegna hún
hafi ekki fætt Lcnín börn, og
jafnvel gefið í skyn að það væri allt
henni að kenna.
Maður getur líka spurt sem svo,
hvers vegna Lenín hafi sett sig svo
mikið upp á móti Stalín þar sem
hann, Lenín, átti til með að lof-
syngja hryðjuverkamann á borð
við Sergej Netjajev? Stalín var
ekkert síður barn síns tíma en
Lenín. Og var þessi barátta Leníns
gegn Stalín ekki til þess, að gera
Stalín enn verri og hræddari um sig
en hann hafði áður verið og þar
með aukið grimmd hans sem var
þó mikil fyrir? Svetlana, dóttir
Stalíns, lýsir föður sínum sem eins-
konar „trúartýpu" er líktist móður
sinni, en móðir Stalíns var mjög
trúuð.
Bragðvísi Lenins
í kringum 1893 þegar Lenín átti
heima í Pétursborg þá komst hann
í kynni við ofsafulla byltingar-
menn, sjálfur var hann smáborgari
og af smáborgurum kominn. Það
voru ekki rit Marx sem fyrst örvuðu
Lenín til átaka, heldur skáldsagan
„Hvað ber að gera“ eftir prestson-
inn Térnsévskij (1828-1889). Bók-
in kom fyrst út 1864. Höfundur
bókarinnar minnti talsvert á þýska
heimspekinginn Nietzsche. Aðal
söguhetjan, Rakhmetov, var eins-
konar ofurmenni eða hetja, sem
hugsaði aðeins um eitt, „byltingu",
annað komst ekki að. Þessi bók
hafði lengi verið einskonar biblía
byltingarmanna. Lenín og þessi
hópur byltingarmanna stældu og
léku byltingarhetjuna Rakhmetov
á sama hátt og Hitler lék Sigfried.
Ein af fyrstu pólitísku greinum
Leníns fékk einmitt nafnið „Hvað
ber að gera?“ Og Lenín hélt áfram
að lesa þessa skáldsögu hvað eftir
annað alveg fram á grafarbakkann,
þetta var í raun og veru uppáhalds-
bók Leníns.
Þessi byltingarmannahópur sem
Lenín tilheyrði gekk í Sósíaldemó-
krataflokk Rússlands í kringum
1898. Lenín var dæmdur til Síber-
íuvistar 1896 og var þar í þrjú ár.
Um aldamótin 1900 fór Lenín til
útlanda.
Þegar sósíaldemókratarnir vildu
vinna að stjórnmálum á breiðum,
lýðræðislegum grundvelli, þá vildi
Lenín gera flokkinn að fámennum
hópi atvinnubyltingarmanna, þessi
fámenni hópur átti að vita allt um
stjórnmál og byltingu og vera eins-
konar súrdeig fyrir allt Rússland.
Enginn mátti setja sig upp á móti
slíkum flokki.
Þessi hugmynd Leníns var borin
fram á flokksþingi sósíaldemó-
krata í Lundúnum 1903, en var
felld. En þegar stór hluti fundar-
manna hafði yfirgefið fundarhöldin
í þeirri trú að tillaga Leníns væri úr
sögunni, þá boðaði Lenín nýjan
fund og fékk tillögu sína sam-
þykkta. Þrátt fyrir þá staðreynd að
tillaga Leníns hafð verið felld á
löglegum fundi, þá samt kallaði
Lenín byltingarmenn sína „meiri-
hluta" eða bolsivíka. Þarna hafði
Lenín gert út af við lýðræðið í
flokknum og falsað sögu hans. En
Lenín gerði sér ekki heldur ljóst að
með þessari nýju tillögu sinni um
byltingarsinnaða frelsara, var hann
í raun og veru undir ómeðvituðum
áhrifum frá jesúítahreyfingu ka-
þólsku kirkjunnar. Það var í raun
og veru ekki hægt að hugsa sér
óvísindalegri aðferð í stjórnmálum
en þessa nýju hugmynd Leníns.
Hér var um alger pólitísk trúar-
brögð að ræða.
Hin díalektíska efnishyggja
Marx, sem Lenín boðaði mjög
snemma, er miklu frumstæðari en
eindakenning þeirra Levkipps og
Demókrítosar sem uppi voru í
kringum 450 f. Kr.
Smám saman fer Lenín að segja
hinni nýju rússnesku intelligensíu
taugastríð á hendur. Lenín gerði
sér ekki heldur ljóst, að hann hafði
tekið svipaða stefnu gegn hinum
nýju pósitívistum í Vínarborg og
kaþólska kirkjan hafði gert. í þeim
efnum var Lenín á sömu línu og
jesúítar, sem reyndar er ekkert
undarlegt þar sem stefna Leníns
var ekkert annað en pólitísk trúar-
brögð.
Þegar margir kaþólskir menn
svo og kapítalistar og kalvinssinnar
kölluðu vísindamenn eins og Ernst
Mach „bölvaða ídealista" þá kall-
aði Lenín þessa sömu vísindamenn
„subjektjva ídealista". Lenín bar
flest einkenni trúarofstækisfulls
manns. Lenín átti líka við sálræn
vandamál að stríða? Hann var að
hefna bróður síns sem hafði verið
líflátinn af keisarastjórninni.
Rússakeisarar voru líka trúaðir.
Ofstækispólitík
og ofsatrú
Þegar vel er að gáð, þá er rangt
að flokka kalvinismann með krist-
indómi, kalvinisminn er fyrst og
fremst jahvetrú. Þegar bandarísk-
ur stjórnmálamaður eins og t.d.
Richard Nixon segir „Guð blessi
ykkur“ þá er hann í raun og veru
að tala um Jahve, guð Gyðinga.
hins vegar tilheyrði J.F. Kennedy
hinni bandarísku intelligensíu, en
hann var myrtur af bandarískum
jahvetrúarmönnum og kalvinssinn-
um. Kennedy stóð nær kristin-
dómnum en jahvetrúnni. Það virð-
ist vera markmið jahvetrúarmanna
og kalvinssinna að reyna að útrýma
intelligensíunni í sérhverju landi,
hvernig svo sem á því stendur.
í forsetakosningunum í Banda-
ríkjunum 1960 þá sendi kaþólska
kirkjan dreifibréf frá Vatikaninu
þess efnis að málefni J.F. Kenn-
edys væru ósamboðin kaþólsku
kirkjunni, - en Kennedy sem var
kaþólskur, sagði, þegar hann hafði
lesið dreifibréfið; „Nú skil ég hvers
vegna Hinrik VIII, vildi vera yfir-
maður ensku kirkjunnar."
Það er kaldhæðnisleg staðreynd,
að hin pólitíska þróun marx-lenin-
ismans, nasismi Hitlers og hinn
herskái kapitalismi skuli rekja sam-
eiginlegan uppruna í kalvinis-
mann, kaþólskuna og jahvetrúna,
þar sem kristindómurinn kemur
hvergi nærri. Kristindómurinn
stendur nefnilega nær vísindunum
en nokkurönnur trúarbrögð. Heil-
brigður kristindómur er umburðar-
lyndur, frjálslyndur og auk þess
mjög elskur að sannleikanum.
Jafnvel Fraud viðurkenndi það, að
kristindómurinn væri, þrátt fyrir
allt, framför og átti við í saman-
burði við jahvetrúna. Kristindóm-
urinn kom sem söguleg nauðsyn
vegna þess, að jahvetrúin skapaði
ótta og hræðslu er leiddi til ofbeldis
og hryðjuverka.
Og nú á dögum þegar við hug-
leiðum grimmd ísraelsmanna
gagnvart Palestínumönnum gæti
maður hæglega spurt, hvort jahve-
trúin er ekki eitt af því versta sem
hent hefur mannkynið? Spyrja má
einnig: Hvar er intelligensían í
Israel? Hefur henni verið útrýmt á
sama hátt og nasistar útrýmdu
hinni þýsku intelligensíu 1933?
Því miður virðist vera hægt að
rekja hina neikvæðu þróun í heim-
inum til Mið-Evrópu. Afstaða
kirkjuveldisins var of neikvæð.
Þegar til dæmis Albert Einstein
sótti um sína fyrstu stöðu sem
prófessor í eðlisfræði við háskóla í
Evrópu, þá fékk hann ekki stöðuna
nema með þeim skilyrðum að hann
tilheyrði einhverjum trúarsöfnuði.
Afskipti kirkjuveldisins af háskóla-
starfseminni var og mikil og of
hættuleg fyrir alla jákvæða þróun.
Og í þessu sambandi mætti einnig
spyrja að því, hvers vegna t.d.
nasistar í Vín voru miklu grimmari
en nasistarnir í Berlín? Og hvers
vegna 80 prósent af þeim nasistum
er unnu undir stjórn Adolfs Eich-
manns að því að útrýma gyðingum,
voru frá Austurríki. Er ekki orðið
tímabært fyrir Austurríkismenn og
aðra Mið-Evrópubúa að fara að
rannsaka það vel, hver séu tengsl
kaþólsku kirkjunnar við háskólana
og sérstaklega innan hinna húman-
ísku deilda og sálfræðinnar.
Kirkjuveldið í Mið-Evrópu er
ennþá of neikvætt og ókristilegt.
Og er hægt að tala um „skapandi
vitund“ í því landi þar sem mark-
visst er reynt að koma gáfuðu fólki
fyrir kattarnef með rógi vegna
mikillar öfundar? Slíkt hefur þegar
leitt af sér aukna gervimenningu
þar sem þursar og þjófar stjórna
hinni neikvæðu þróun.
Vissulega ber okkur að taka
skynsamlega afstöðu til „peres-
tojku,“ hinnar nýju hugsunar Gor-
batsjovs, því þar er um að ræða
mikla framför miðað við það sem
áður var í Sovétríkjunum, allt frá
dögum Lenins.
Gautaborg í janúar 1988
Einar Freyr