Tíminn - 19.07.1988, Blaðsíða 15

Þriðjudagur 19. júlí 1988
Tíminn 15
BÓKMENNTIR
Spurningin
um karlaveldið
Fyrir nokkru síðan kom út annað hefti þessa árs af Tímariti
Máls og menningar og var um það getið hér í blaðinu. Þar
sýnist nú vera sprottin upp áhugaverð ritdeila, með grein eftir
Guðmund Andra Thorsson ritstjóra Tímaritsins, þar sem
hann svarar Helgu Kress og túlkun hennar á ástinni í
skáldsögunni Tímaþjófnum eftir Steinunni Sigurðardóttur.
Helga Kress birti grein sína um
Tímaþjófinn í fyrsta hefti Tímarits-
ins nú í vetur. Þar krufði hún söguna
út frá forsendum kvennarannsókna,
studdist mjög við kenningar Júlíu
nokkurrar Kristevu og notfærði sér
m.a. hugmyndir hennar um svo
nefnda „symbíósu" eða samlíf barns
við móður sína. Svo langt mál sé gert
stutt þá má segja að hún hafi þar
reynt að sýna fram á að Alda
Oddsdóttir ívarsen, höfuðpersóna
sögunnar, væri fórnarlamb karlveld-
isins og af þeim sökum „dæmd til að
hrekjast" eins og Helga orðar það í
fyrirsögn greinar sinnar.
Guðmundur Andri rís hins vegar
öndverður gegn þessari skoðun.
Meðal annars segist hann ekki trúa
því að Júlía Kristeva viti meira um
ástina en „Gunna í Garði". Þá segir
hann líka að ástin sé ekki, eins og
Júlía Kristeva segi gegnum Helgu
Kress, leit okkar að symbíósunni
eða endurnýjuðu sambandi við móð-
urina. Þvert á móti segir hann að
hún sé ein aðferö okkar, þegar við
erum unglingar, „til að brjótast und-
an lögmáli móðurinnar, skynja okk-
ur sem einstaklinga sem sjálfir hirða
upp sokkana sína eða búa um rúmin
- hún er leit okkar að nýjum einstak-
lingi til að kyssa á meiddið."
Hér má vissulega líta svo á að
Guðmundur Andri sé að rétta af
ritstjórnarstcfnu Tímaritsins að því
er viðhorf til ástarinnar varðar, eftir
slagsíðu sem þar hafi komið á fyrr í
vetur. Og síður en svo skal lítið úr
því gert að Tímaþjófurinn er vel
samin og áhugavekjandi skáldsaga,
sem verðskuldar rækilega umfjöllun
frá ýmsum hliðum.
Talsmaður
róttækra hugmynda
En hitt er annað mál að höfundur
fyrri greinarinnar, Helga Kress, hef-
ur einmitt veitt ýmsum byltingar-
kenndum hugmyndum inn í íslenska
bókmenntaumræðu á liðnum árum.
Þessi grein hennar hefur vakið tals-
verða athygli, og er það raunar ekki
í fyrsta skiptið sem slíkt gerist. Hún
hefur nú í allnokkur ár verið einn
helsti talsmaður kvennarannsókna í
bókmenntum hérlendis, og nr.a.
mun hún hafa kennt slík fræði hér í
Háskólanum þar sem hún starfar.
Það er enginn vafi á því að með
þessu brautryðjendastarfi sínu hefur
hún að ýmsu leyti unnið hið þarfasta
verk, ekki síst með því að vekja
athygli á mismunandi myndum sem
dregnar eru upp af konum og körlum
í íslenskum skáldsögum, þótt ekki
hafi hún alltaf borið óskipt þakklæti
úr býtum.
Líka er hitt vel þekkt að talsmönn-
um róttækra hugmynda hættir á
stundum til að leiðast út í öfgar í
kenningum sínum, á meðan þeireru
að ryðja þeim braut. Ég er ekki frá
því að í þessu efni hafi Helga Kress
hrasað nokkuð á hinni liálu braut
vísindanna. Skilji ég túlkun hennar
á Tímaþjófnum rétt þá er hún að
skilgreina þessa skáldsögu þannig að
hún fjalli um vanda aðalpersónunnar
Öldu, sem finni sig eina úr kúguðum
hópi kynsystra sinna undir ofurveldi
karlasamfélagsins. f samræmi við
þetta finnur Helga síðan ýmis bein
tákn í sögunni sem eiga að styðja
þessa skoðun, svo sem þegar hún
túlkar bæði uppspennta regnhlíf og
styttu Jóns Sigurðssonar á Austur-
velli sem fallusartákn í sögunni, eða
tákn sem miftna eigi á kynfæri
karlmanns. Sama rnáli gcgnir um
hlutverkið scm rúm Öldu gegnir í
sögunni og sem hún leitar oftlega í
þegar eitthvað bjátar á. Það á sam-
kvæmt þessari túlkun að vera cins
konar tákn fyrir symbíósu fjölskyldu
hcnnar sem Alda á stöðugt að vera
að leita að, og gott ef ekki fyrir
gröfina líka. Með öðrum orðum að
sagan fjalli um þá kúgun og undirok-
un sem konur þurfi að sæta í karl-
veldissamfélaginu, og að þessi tákn
séu liðir í túlkun þess ástands.
Til varnar ástinni
Hér er þó að ýinsu að gæta, og má
vera að Guðmundur Andri Thorsson
hafi ekki sagt síðasta orðið í málinu
með svargrein sinni til varnar ást-
inni. Hann hefur þó vafalaust rétt
fyrir sér þegar hann sakar Helgu
Kress þarna um að gefa sér fræöileg-
ar forsendur í umfjöllun sinni um
verkið og nálgast það síðan með þær
forsendur að vopni og leita þar að
staðfestingu þeirra. í rannsókn
hennar fer það ekki á milli mála að
hún hefur ekki byrjað á skáldsög-
unni Tímaþjófnum og valið sér síðan
túlkunaraðferðir við hæfi eftir eðli
verksins og til þess að reyna að
kryfja það.
Og Guðmundur Andri hefur líka
vafalaust rétt fyrir sér í því að ástin
sé miklu persónubundnara og flókn-
ara íyrirbæri en svo að hægt sé að
hemja öll litbrigöi hennar undir
einum hatti tilfinningasambands
barns við móður sína. Það gengur
naumast upp að telja sérhvert ástar-
samband karls og konu tilraun þess-
ara aðila til þess að komast aftur í
eitthvað sambærilegt við samlífs-
samband barns við móður sína með
mótpartinum. Svo við gerum ekki
víðreistara en aðeins að halda okkur
innan bókmenntanna þá er ljóst að
því fer fjarri að öll ástarsambönd,
sem lýst er í skáldskaparbókum,
megi afgreiða sem einhvcrjar slíkar
tilraunir viðkomandi fólks til þess að
endurnýja bernskusambönd sín við
mæður sínar. Sem þó cr helst að sjá
að gert sé ráð fyrir í margnefndum
kenningum Júlíu Kristevu.
í meðallagi aðlaðandi
Svo vikið sé beint að Öldu í
Tímaþjófnum þá fer ekki á milli
mála að út frá öllum venjulegum
þjóðfélagslegum mælikvörðum er
hún ekki nema í meðallagi aðlaðandi
persóna, og er þá töluvert vægt til
orða tekið. Að því þó frátöldu að
hún hefur ntikið aðdráttarafl fyrir
karlmenn, og kann vel að beita því
og leggja fyrir þá kynferðislegar
tálgildrur. Vandi hennar virðist hins
vegar fyrst og fremst liggja í því að
henni tekst ekki að komast í tilfinn-
ingasamband við nokkurn
karlntann. Helst er að sjá að hroki
hennar og sjálfsþótti séu svo tak-
markalausir að hún sé fær unt flest
annað fremur en að taka þátt í þeirri
gagnkvæmu tilslökun og aðlögun
sem sérhver venjuleg sambúð karls
og konu, í hjónabandi eða án þess,
útheimtir.
Vandamál hennar kemur hins veg-
ar til sögunnar þegar hún verður
loks ástfangin. En sá sem fyrir
verður, Anton, er þegar kvæntur
maður, og henni tekst ekki að tæla
hann frá konu sinni þrátt fyrir veru-
lega ákveðna tilburði í þá átt. Þessi
reynsla má segja að ríði henni að
fullu. Henni tekst ekki að jafna sig á
þessu skipbroti, kannski vegna þess
Steinunn Sigurðardóttir rithöfund-
ur.
að það virðist vera fyrsta meiri
háttar áfallið sem hún verður fyrir á
lífsleiðinni. Alda er nefnilega vön
því að fá það sem hana langar í.
Og tilgangurinn með því að túlka
þctta senr einhvers konar symbíósu,
eða með öðrum orðum að rekja það
aftur til sambands Öldu við móður
sína í frumbernsku, kannski í liinu
stóra járnrúmi fjölskyldunnar, liggur
satt best að segja ekki á borðinu,
svona í fljótheitum. Þess háttar sál-
fræðilegar útlistanir á skáldsögunt
hafa oft verið prófaðar, en oftast
mcð lélegum árangri. Héreru aðeins
á ferðinni ósköp algengir mannlegir
eiginlcikar sem úti í daglega lífinu
eru víst oftar en liitt eignaðir dekur-
börnunt. Það er talaö um að þau fari
í fýlu ef þau fá ekki það sem þau
langar í. Er í rauninni þörf hér á
flóknari skilgreiningum?
En auk þess fer því í rauninni
fjarri að þessi túlkun Helgu Kress
taki til allra þátta Tímaþjófsins sem
skáldverks. Það er Ijóst að í þcssari
sögu sinni er Steinunn Sigurðardóttir
fyrst og fremst að fást við það
viðfangsefni að lýsa konunni Öldu
með kostum sínum og göllum. Því
fer fjarri að hún sé gallalaus, eins og
hér var lýst, en þó veröur hún í
höndum Stcinunnar í rauninni ekki
að neinum allsherjar gallagripur
heldur. Og það sem kannski skiptir
meginmáli í allri lýsingu bókarinnar
á henni er að hún er fyrst og síðast
einstaklingur, scm hiklaust heimtar
þar rétt sinn sem slík.
Ljóðræn túlkun
Sannleikurinn er nefnilega sá að
þessi skáldsaga er fyrst og fremst
sérstæð að því leyti að hún er að
stórum hluta undir ljóðformi, eða þá
formi nátengdu því. Og þetta hcfur
farist fyrir bæði hjá Helgu Kress og
Guðntundi Andra Thorssyni að taka
með inn í dæmið. Gildi skáldsögunn-
ar Tímaþjófsins fclst f rauninni
miklu fremur í formi hennar heldur
en efni, og af þeim sökum er hætt við
að lesendum sjáist yfir einn merki-
legasta þáttinn í henni ef þeir ein-
blína einungis á það hvort hún fjalli
um kúgun kvenna í karlveldisþjóð-
félagi eða ekki.
Hvað sem ntenn vilja að öðru leyti
segja um Öldu og örlög hennar þá
fer hitt ekki á milli mála að bókin um
hana fjallar fyrst og fremst um eigið
tilfinningalíf hennar, ástir hennar og
skipbrot. Afrek Steinunnar Sigurð-
ardóttur í þessari bók felst í því að
hún hefur þar tekið sér fyrir hendur
að lýsa þessari tilfinningabaráttu
Öldu með frásagnaraðferð sem á
sinn hátt er miklu skyldari ljóðum
heldur en því sem venjulegast er í
frásögnum í lausu máli. Aðferð
hennar byggist á því að hún lætur
Öldu segja frá í fyrstu persónu, og
hún gengur raunar lengra, því að
Helga Kress bókmenntafræðingur.
stór hluti frásagnarinnar er settur
frant í meira og minna sundurlausum
hugleiðingum hennar, oft á tíðum í
sendibréfunt eða einstökum hug-
renningabrotum.
Það er örugglega engin tilviljun að
hér skrifar höfundur sem mikið hef-
ur fengist við ljóðagerð og kann líka
vel til verka á því sviöi. Steinunn
Sigurðardóttir er gott Ijóðskáld, og í
þessu verki leynir sér ekki að hún
hefur yfirfært margt úr Ijóðatækn-
inni yfir á skáldsöguformið. Það er
einkenni Ijóða að þeint er, bæði nú
á tímum og í aldanna rás, gjarnan
beitt til þess að túlka tilfinningar
fólks, svo sent gleði, sorgir, reiði,
vellíðan, hatur og þar fram cftir
götunum. í Tímaþjófnum er fyrst og
frcntst verið að takast á viö það
verkefni að lýsa innra tilfinningalífi
Öldu, sem hún ber ekki á torg, en
rcynist henni þó eigi að síður tölu-
vert þungbært. í rauninni svo þung-
bært að það ríöur henni að fullu í
lokin.
Til þess að lýsa þessari tilfinninga-
kreppu konunnar notar Steinunn
hér Ijóðforntið, og þaö er fyrst og
l'remst í þeirri aðfcrð sem gildi
þessarar bókar felst. Og raunar tekst
henni þar svo vel til að segja ntá að
samúðin að loknum lestri hljóti öll
að vera Öldu megin. Og þá burtséð
frá því hvort menn vilja áfellast
Anton fyrir vikið, nú eða þá að leita
að orsökunum að hrakförunt hennar
einhvers staðar annars staðar,
kannski í karlveldinu úti í þjóðfélag-
inu, eða þá í bernsku eða uppeldi
Öldu. Gildi Tímaþjófsins felst fyrst
og fremst í snilldargóðri mannlýs-
ingu sögunnar og nýstárlegum að-
ferðum sem beitt er af miklum
hagleik við samningu hennar. Að-
ferð höfundar og persónulýsing
Öldu hljóta því að verða meginatrið-
iö, vilji ntenn reyna að skilja þessa
bók, njóta hennar eða túlka hana,
en félagslegar eða sálfræðilegar
skýringar að koma þar í öðru sæti.
Framhald á ritdeilu
Nú skal út af fyrir sigengu unt það
spáð hér hvort framhald á eftir að
verða á ritdeilu þeirra Helgu Kress
og Guðmundar Andra Thorssonar,
í Tímaritinu eða annars staðar, né
heldur um það hvort fleiri kunna að
eiga eftir að leggja þar orð í belg. En
aðeins skal hér lögð á það áhersla að
vonandi verður þessi deila þó ekki
til þess að draga athygli fólks um of
Irá merkilegustu þáttunum í Tíma-
þjófnum.
Eins og hér var nefnt getur um-
ræða um stöðu kvenna í skáldskap
verið af hinu góða. En vont er þó ef
hún gengur út í þær öfgar að hún
veröi til þess að draga athyglina frá
því þegar rithöfundar, sem tilviljun-
in ræður að eru konur, eru að gera
góða hluti í skáldskap.
Steinunn Sigurðardóttir skrifaði
hér ágæta skáldsögu nteð prýðis-
góðri mannlýsingu aöalpersónunn-
ar. Vonandi verður framhald þcssar-
ar ritdcilu, cf eitthvert vcrður, með
þeim hætti að þar verði áherslan
frekar á skáldsögunni sjálfri og kost-
um hennar heldur en á utanaðkom-
andi atriðum. Svo sem eins og á því
hvort Alda Oddsdóttir ívarsen sé í
rauninni fórnarlamb karlveldisinsog
þar með svo föst í eigin bernsku að
hún geri ekki annað en að leita sér
að nýrri mömmu til að passa sig og
vernda í þeim karlmönnum sem á
vegi hennar veröa. -t-*sig
Frá menntamálaráðuneytinu
Nám fyrir vélaverði.
Til upplýsinga vill ráðuneytið vekja athygli á því að eftirtaldir skólar
gefa kost á námi fyrir vélaverði, ef lágmarksfjöldi nemenda næst:
Vélskóli íslands, Reykjavík
Fjölbrautaskóli Suðurnesja, Keflavík
Fjölbrautaskóli Vesturlands, Akranesi
Menntaskóli/lðnskóli á ísafirði
Fjölbrautaskólinn á Sauðárkróki
Verkmenntaskólinn á Akureyri
Verkmenntaskóli Austurlands, Neskaupstað
Fjölbrautaskóli Suðurlands, Selfossi
Framhaldsskólinn í Vestmannaeyjum
Framhaldsskóli Austur-Skaftafellssýslu
Auk þess er verið að athuga að koma á námi fyrir vélaverði á
Norðausturlandi. Upplýsingar um það gefur Pálmi Ólason, skólastjóri
á Þórshöfn.
Þeir sem hafa hug á að stunda vélavarðanám á haustönn 1988 þurfa
að sækja um það til viðkomandi skóla hið allra fyrsta, ef þeir hafa ekki
gert það nú þegar.
Menntamálaráðuneytið
14. júlí 1988
Vindheimamelar ’88
Hestamót Skagfirðinga 30. og 31.
júlí.
Góðhestakeppni - Unglingakeppni
Hestaíþróttir - Kappreiðar
150. m skeið 1. verðlaun kr. 20.000,-
250 m skeið 1. verðlaun kr. 25.000,-
250 m stökk 1. verðlaun kr. 15.000,-
350 m stökk 1. verðlaun kr. 17.000,-
800 m stökk 1. verðlaun kr. 20.000,-
300 m brokk 1. verðlaun kr. 15.000,-
Verðlaun í kappreiðunum samtals kr.
223.000,-
Skráningu lýkur þriðjudaginn 26. júlí í
síma 96-73256 Símon - 95-5449 Valgerður
95-6588 Grétar.