Tíminn - 04.03.1989, Blaðsíða 9

OP(.'r o'prr I ii inrshtRni ip i
Laugardagur 4. mars 1989
nnimiT 8
Tíminn 9
Grenitré í góusnjó.
Tímamynd Árni Bjarna
að aldrei varð sólsetur í veldi
Bretakonungs eða drottningar
meðan var og hét. Varla mun
Norðurlöndum alla jafna gerð
mikil skil í breskum fjölmiðlum.
Peim mun frekar er horft til
annarra heimshorna og menn-
ingarsvæða, sem ekki síst vekja
áhuga gests af norðurslóðum.
Slík kynni hvetja til samanburð-
ar á ólíkum menningarsvæðum
heimsins.
frelsið væri óaðskiljanlegur hluti
grundvallarmannréttinda. Þess
vegna ætti þessi umdeildi bókar-
höfundur, Salman Rushdie, all-
an rétt til þess að setja það á
blað sem honum sýndist, jafnvel
guðlast um islam, og bókaútgef-
endur ættu sinn rétt til þess að
prenta bækur hans og bjóða til
sölu í bókaverslunum. En þegar
hér var komið sögu bentu ýmsir
greinasmiðir og ræðumenn á, að
rithöfundur ætti að sýna þann
kjark að standa við þau orð sem
hann hefði skrifað og flýja ekki
í felur eða klóra yfir meiningar
sínar, sem sumum þótti Rushdie
gera, þegar komið var í óefni.
Bókaútgefendur og bóksalar
voru einnig sakaðir um kjark-
leysi, að hætta við sölu og dreif-
ingu bókarinnar. Það gerðist
ekki aðeins í Bretlandi, heldur í
flestum löndum hins vestræna
heims, þ. á m. Bandaríkjunum.
Þetta hafa ýmsir lagt út sem
kjarkleysi gagnvart ofbeldishót-
unum og skort á siðferðisstyrk
rithöfunda og bókaútgefenda að
standa og falla með verkum
sínum.
300 milljónir
í skotlaun
Sá Tímamaður, sem þessar
línur ritar, var staddur í
Lundúnum þegar trúarleiðtogi
írana, sá margfrægi Ayatolla
Khomeini, setti allt á annan
endann með því að setja til
höfuðs indversk-enskum rit-
höfundi fjárfúlgu, sem nemur
hundruðum milljóna íslenskra
króna, fyrir níð um islamska
trú. Nú kann það að vera rétt að
skrif þessa rithöfundar mætti
túlka svo, að í þeim felist sú
refsiverða athöfn að „draga dár
að og smána“ trúarkenningu og.
guðsdýrkun Múhameðsmanna.
Hins vegar urðu Bretar ókvæða
við þegar stjórnvöld í fjarlægu
ríki tóku sig til að gefa út
tilskipun til sanntrúaðra um að
myrða þennan gífuryrta frávill-
ing frá islamstrú án dóms og
laga, einkum breskra laga og
norrænna og annarra laga vest-
rænna þjóða, sem í fyrsta lagi
gera ekki ráð fyrir að hægt sé að
dæma mann til dauða fyrir
guðlast, því að svo mun hvergi
vera í vestrænum réttarríkjum,
og í öðru lagi það, að ekki
samræmist það neinum réttar-
reglum að skjóta ætlaðan brota-
mann eins og vargfugl á flugi og
borga 300 milljónir í skotlaun.
Það var því ekki nema von að
Englendingum brygði við þetta
og hefðu ekki umburðarlyndi til
þess að sjá í gegnum fingur sér
við réttarfarshugmyndir isl-
amskra ofstækismanna.
Ólíkir
menningarheimar
Þetta mál lauk upp augum
allra, sem um það fjölluðu, fyrir
þeirri gjá sem er milli ólíkra
menningarsvæða í heiminum,
enda gagnlegt að menn átti sig á
því. Engum dettur í hug að
verja ofstæki af þessu tagi,
hversu umburðarlyndur sem
hann er gagnvart menningar- og
trúarsið almennt. En morðhót-
un íransleiðtoga varð eigi að
síður tilefni margra greinahöf-
unda og fréttaskýrenda til þess
að hugleiða þá spurningu,
hvernig þjóðirnar eigi að haga
samskiptum hver við aðra yfir
menningargjána, sem skilur að
lönd og heimshluta. Þrátt fyrir
allt verða menn að umbera hver
annars hætti, ef friður á að ríkja,
og varast þá, m.a., að æra óstöð-
ugan. Varasemi í þeim efnum er
í augum umburðarlyndra og
gætinna manna fyrst og fremst
praktískt atriði. Hins vegar
komust menn ekki hjá að hug-
leiða jafnframt spurninguna um
tjáningarfrelsi, og niðurstaðan
varð auðvitað sú að tjáningar-
Að deyja fyrir
sannfæringu sína?
Bandarískur greinarhöfund-
ur, William Pfaff, sem ritar í
Parísarblaðið Herald-Tribune
(gefið út á ensku), birti heldur
neyðarlega grein í blaðinu um
Rushdie-málið, þar sem hann
sagði m.a. að það væri ágætt að
verða umtalaður rithöfundur og
frægur um allar jarðir, enda
draumur allra rithöfunda. „En
því fylgja líka óþægindi að vera
tekinn alvarlega", segir William
Pfaff. „í því felst m.a. sá mögu-
leiki að vera myrtur fyrir snjall-
yrðin. En þá er spurningin sú,“
heldur greinarsmiður áfram,
„hvort rithöfundur eða mennta-
maður eigi að vera við því búinn
að deyja fyrir sannfæringu sína. “
Síðan segir William Pfaff: „Á
þessari öld hafa rithöfundar og
listamenn sífellt verið að leitast
við að hrella broddborgarana,|
þá sem völdin hafa. Þetta gekk
nokkuð vel í byrjun, þegar „nú-
tímahreyfingin" var að komast á
legg í lok 19. aldar og í upphafi
20. aldar. En í dag er nútíma-
hreyfingin sjálf hluti af kerfinu.
Það eru broddborgararnir sem
einkum fylgjast með hreyfing-
unni og borga brúsann. Sú
árátta, sem á mönnum er að
vilja ganga yfir fólk, er útreikn-
uð og eftir því gagnslaus. Allt
það sem nú er ritað til hrellingar
broddborgurum er í hæsta máta
velkt og viðtekið. Hins vegar er
það móðins í „latnesku" Amer-
íku og Miðausturlöndum að líta
á það sem sjálfsagðan hlut að
þola dauða fyrir skoðanir sínar“.
Rushdie og Havel
Þessi skrif Williams Pfaffs eru
auðvitað kaldhæðin og kvikind-
isleg. Þau eru eigi að síður
umhugsunarefni fyrirrithöfunda
og menntamenn og alla þá sem
láta sér annt um ritfrelsi og
hlutverk ritaðs orðs. Það er
auðvelt að taka munninn fullan
í vernduðu umhverfi þar sem
enginn tekur stóryrði alvarlega
og allir eru hættir að kippa sér
upp við persónuníð, guðlast og
aðra smámuni. 1 lýðræðislandi
er öllum áskilinn réttur til að
tala og skrifa á opinberum vett-
vangi eins og andinn inngefur.
Því eru engin takmörk sett. En
því fylgir ekki skylda að standa
við orð sín, síst ef það hefur
óþægindi í för með sér. Ef
einhver reiðir upp hnefann, þá
er sú undankomuleið fær að
hlaupa í felur. Siðaður maður
hefur auk þess rétt til þess (ef
ekki skyldu!) að bregða fyrir sig
heiðarlegu kjarkleysi, ef háska
ber að höndum. Það bjargar
almennt málinu í réttarríkjum,
þar sem fólk er ónæmt fyrir öllu
sem sagt er, að enginn lætur
lengur hneykslast af töluðu eða
skrifuðu orði. Það er hrein til-
viljun, ef rithöfundur í okkar
heimshluta og menningarum-
hverfi setur sig í háska fyrir
skoðanir sínar - og gildir víst
einu. Salman Rushdie varð fórn-
arlamb algerrar tilviljunar, en
var svo heppinn að geta horfið
oní jörðina hjá breska ljóninu
tannlausu. Þar nýtur hann ör-
uggrar verndar. Vaclav Havel
nýtur hins vegar þeirrar æru að
vera tekinn • alvarlega í sínu
landi. Hann er hættulegur
maður. Tékkar refsa guðlöstur-
um kerfisins með fangelsisvist.
Hvernig ætli orðhvatur rithöf-
undur, norrænn eða breskur,
kynni við sig í Tékkóslóvakíu?
Sennilega kysi hann heldur að
vera við kjötkatlana hjá brodd-
borgurunum heima. Það er gott
að njóta réttarverndar í Bret-
landi og á Norðurlöndum.