Tíminn - 22.04.1989, Blaðsíða 13

Laugardagur 22. apríl 1989
Tíminn 25

Skagfirðingabúð, verslunarhús Kaupfélags Skagfirðinga á Sauðárkróki.
(Tímamynd: Pjetur.)
Aldarafmæli á
Sauðárkróki
Á morgun, sunnudaginn 23. aprfl, á Kaupfélag Skagfírð-
inga á Sauðárkróki eitt hundrað ára afmæli. Það er þriðja
kaupfélag landsins sem nær þeim áfanga. Hin eru Kaupfé-
lag Þingeyinga á Húsavík, sem varð 100 ára 1982, og
Kaupfélag Eyfirðinga á Akureyri sem náði sama aldri 1986.
Kf. Skagfirðinga er nú eitt af
stærstu kaupfélögum landsins með
um 1700 félagsmenn í 14 félags-
deildum. Það hefur aðsetur á Sauð-
árkróki og rekur umfangsmikla
verslun þar og á fleiri stöðum í
Skagafirði. Einnig rekur það
mjólkursamlag, slátur- og frysti-
hús, bíla- og vélaverkstæði, tvær
saumastofur, fóðurblöndunarstöð
og Graskögglaverksmiðjuna í Vall-
hólmi. Þá á kaupfélagið Fiskiðju
Sauðárkróks hf. sem rekur frysti-
hús og gerir út togara. Einnig á það
hiuti í ýmsum fyrirtækjum, svo
sem Útgerðarfélagi Skagfirðinga
hf., Steinullarverksmiðjunni hf. og
Steypustöð Skagafjarðar hf.
Á síðastliðnu ári var velta félags-
ins 1.883 miljónir króna og velta
Fiskiðjunnar 222 miljónir, eða
samtals 2.105 miljónir. Eigið fé
kaupfélagsins var um síðustu ára-
mót orðið 506,5 miljónir og hafði
aukist á árinu um 35,6 miljónir.
Byrjunin
Þetta hófst allt saman fyrir rétt-
um hundrað árum, hinn 23. apríl
1889. Þá komu saman til fundar á
Sauðárkróki ellefu bændur úr
Skagafjarðarsýslu og einn úr Aust-
ur-Húnavatnssýslu. Voru þeir full-
trúar jafnmargra hreppa í Skaga-
firði, auk Bólstaðarhlíðarhrepps.
Á þeim fundi var félagið stofnað,
en það var Ólafur Briem alþingis-
maður á Álfgeirsvöllum sem til
hans boðaði. í stjórn félagsins voru
kosnir tveir menn, Zóphónías
Halldórsson prestur í Viðvík, for-
maður, og Hermann Jónasson á
Hólum, varaformaður.
Ólafur Briem hafði ásamt Er-
lendi Pálmasyni í Tungunesi áður
staðið fyrir stofnun svo nefnds
Coghillfélags 1884. Því félagi vegn-
aði ekki vel, og á fundi í byrjun
desember 1888 ákváðu Skagfirð-
ingar endanlega að hætta viðskipt-
um við Coghill, en stofna í stað
þess kaupfélag og snúa sér til Louis
Zöllner, að hætti annarra félaga
með svipuðu sniði.
Þessir tólf norðlensku bændur
hófu starfsemi félagsins með því að
taka við vörupöntun frá Zöllner í
Englandi sem undirbúningsnefnd
að stofnun félagsins hafði þegar
gert. Sú pöntun var að upphæð
1180 krónur og komu vörumar í
maí um vorið. Önnur pöntun að
upphæð 8000 krónur var svo gerð
og komu þær vömr um haustið. Á
móti seldu bændur 604 sauði og 27
hross fyrir 12000 krónur, sem rétt
dugði fyrir pöntununum og kostn-
aði við að senda búpeninginn utan.
Þetta var upphafið að þeim um-
fangsmikla verslunarrekstri sem
Kaupfélag Skagfirðinga hefur með
höndum í dag.
Fyrstu árin var starfsemin nær
eingöngu fólgin í því að safna
saman sauðum og senda utan til
Louis Zöllner og Jóns Vídalíns,
sem kaupfélögin skiptu þá mest
við, og fá í staðinfý nauðsynjavör-
ur. En 1896 settu Englendingar
hins vegar á bann við innflutningi
á sauðum á fæti, og var þá þessum
viðskiptum lokið.
Samtök á landsvísu
Það vekur athygli að í Skagafirði
virðast töluvert snemma hafa verið
uppi hugmyndir um að stofna
landssamtök kaupfélaganna.
Þannig kom þegar á aðalfundi 1892
fram tillaga frá deildarstjóra Lýt-
ingsstaðahrepps um að formanni
félagsins sé falið að hlutast til um
að sambandi sé komið á milli hinna
íslensku kaupfélaga.
Á fundi 31. maí sama ár skýrir
formaður síðan frá tilraun sinni til
að stofna samband kaupfélaganna,
og 7. febrúar 1893 er skráð í
gerðabók að kjörnir fulltrúar frá
Kf. Skagfirðinga, Kf. Þingeyinga
og Kf. Eyfirðinga hafi haldið fund
á Oddeyri um þetta mál. Á aðal-
fundi Kf. Skagfirðinga 1893 var
svo kosinn fulltrúi til að mæta á
fyrirhugaðan sambandsfund næsta
sumar. Þarna var um að ræða það
samband félaganna, sem komst á
1895, gaf út tímarit í tvö ár en
lognaðist síðan út af.
Úr þessum hugmyndum varð
því lítið meira að sinni, eins og
menn vita, en það urðu síðan
Þingeyingar sem stofnuðu Sam-
bandskaupfélag Þingeyinga, sem
síðar varð að Sambandi íslenskra
samvinnufélaga. En þó að þessi
tilraun entist ekki nema nokkur ár
þá sýnir hún að frumherjar sam-
vinnustefnu í Skagafirði stefndu
hátt og létu sig dreyma stóra
drauma í verslunarmálum lands-
manna allra.
Hér er þess líka að geta að í
aðalfundargerð Kf. Skagfirðinga
frá 1897 er þessu máli enn hreyft.
Þar var samþykkt einróma að fund-
urinn sendi áskorun til þess, sem
nefnt er sambandsfundur kaupfé-
laganna, um að taka til íhugunar
hvort ekki væru lt'kur á að það yrði
félögunum til hagnaðar að þau
slægju sér saman og útveguðu sér
sameiginlegan erindreka, helst inn-
lendan, sem stjórn sambands
þeirra gerði síðan samning við um
skyldur hans og réttindi, laun og
reikningsskil. Hér er verið að gera
ráð fyrir því að stofnað verði
samband kaupfélaganna, sem ráði
sér sameiginlega framkvæmda-
stjóra. Eins og kunnugt er komst
þetta þó ekki í framkvæmd fyrr en
eftir aldamótin, en Sambands-
kaupfélagið var stofnað 1902 og
upp úr því komst svo skriður á
framkvæmdastjóramálið.
Slátrun
Eftir að tekið hafði fyrir sauða-
söluna til Englands komu fljótlega
upp hugmyndir um að reisa slátur-
hús, og slíkt hús reisti félagið og
tók í notkun 1908. Þó að bændur
fengju hærra verð fyrir sláturhúss-
kjöt en kjöt af heimaslátruðu gekk
reksturinn illa og tveim árum síðar
var stofnað sérstakt félag um þetta
sláturhús. Það félag starfaði fram
um 1930, en tíu árum áður hafði
kaupfélagið þá reyndar byggt ann-
að sláturhús.
Árið 1928 reisti kaupfélagið svo
kjötfrystihús, og ári síðar var nýju
sláturhúsi bætt við. Þetta sláturhús
var notað í 25 ár, eða til 1953,
þegar kaupfélagið tók í notkun
nýtt frysti- og sláturhús sitt úti á
Eyri á Sauðárkróki. Var það á
þeim tíma veglegasta og best búna
sláturhús á landinu.
Fimmtán árum síðar, á aðalfundi
1968, var svo greint frá hugmynd-
um Framleiðsluráðs landbúnaðar-
ins um að byggja fá en stór slátur-
hús víða um landið, jafnframt því
að tekið yrði upp nýtt skipulag á
vinnu í slíkum húsum. Eitt þessara
húsa skyldi verða á Sauðárkróki.
Þá þegar hafði nokkuð verið rætt
um að stækka sláturhús félagsins,
og í árslok 1971 var ákveðið á
stjórnarfundi að hefja byggingu
nýs húss, þar sem hægt væri að
slátra 3000 fjár á dag og 40 naut-
gripum. Árið eftir var málið enn til
umræðu og ákveðið að hefjast
handa. Þetta hús var svo byggt og
tekið í notkun tveim árum síðar.
Verslun
Fyrst framan af var félagið með
hreinu pöntunarfélagsformi, líkt
og þá tíðkaðist, en það fól í sér að
deildastjórar söfnuðu saman
pöntunum félagsmanna, sem síðan
voru afgreiddar til þeirra gegn
greiðslu í búsafurðum. Þó var reynt
að setja upp sérstaka söludeild
þegar árið 1895, en gekk ekki vel
og var hætt. Önnur tilraun var gerð
1904 og entist hún í fjögur ár.
Þarna réði líka miklu að þessi ár
voru erfið í rekstri félagsins og
lengi tvísýnt um áframhaldandi líf
þess.
Árið 1918 var róðurinn hins
vegar farinn að léttast, og á aðal-
fundi það ár gerðist tvennt. Ákveð-
ið var að hefja verslun með smá-
vörur ýmiss konar utan við hina
hefðbundnu pöntun, og einnig að
ráða félaginu kaupfélagsstjóra.
Fyrir valinu varð séra Sigfús
Jónsson, sem síðan gegndi því
starfi fram undir seinna stríð.
Þar með var hafin verslun félags-
ins á Sauðárkróki, sem hefur hald-
ist samfellt síðan. Hún jókst fljótt
að umfangi og þurfti þá að auka við
húsnæði hennar, ýmist með ný-
byggingum eða húsakaupum, og
var gert. Undir lok sjötta áratugar-
ins var þannig ráðist í byggingu nýs
verslunarhúss við Skagfirðinga-
braut, og þar var árið 1961 opnuð
ein af fyrstu kjörbúðum í landinu,
en það verslunarform var þá að
ryðja sér til rúms.
Umræða um nýbyggingu fyrir
höfuðstöðvar og verslun félagsins
höfðu staðið nokkuð lengi þegar
því bauðst lóð undir siíkt hús árið
1974 í fyrirhuguðum miðbæjar-
kjarna við Ártorg. Var þá strax
hafist handa, en fremur hægt gekk
framan af. Hinn 19. júlí 1983 var
Skagfirðingabúð svo opnuð, en
þar er nú aðalverslun og skrifstofa
félagsins, í stórri og glæsilegri
byggingu.
Mjólkursamlag
f kringum 1930 voru uppi um-
ræður f félaginu um að tímabært
væri orðið að stofna mjólkursam-
lag. Nokkrar tafir urðu þó á því að
til framkvæmda drægi, og meðal
annars var rætt um að stofna í
staðinn rjómabú, sem yrði kostn-
aðarminna.
Af því varð þó ekki, heldur var
ráðist í byggingu, og í júlí 1935 tók
mjólkursamlag kaupfélagsins til
starfa. Einnig voru þá ráðnir bíl-
stjórar til að annast flutninga á
mjólk til búsins, eftir því sem vegir
þeirra tíma leyfðu. Þar sem vegir
voru engir urðu framleiðendur
sjálfir að sjá um flutning á mjólk
sinni í veg fyrir mjólkurbílinn.
Fljótlega kom þó í ljós að hús
samlagsins var ófullnægjandi enda
jukust umsvifin með hverju árinu
sem leið. Var þá ráðist í smíði nýs
húss og henni lokið 1950. Um og
upp úr 1970 var tækjabúnaður
samlagsins svo endurbættur veru-
lega, og tankvæðing hófst í Skaga-
firði á árunum 1976-7. Leið þá
ekki á löngu uns öll mjólk var flutt
með tankbílum til samlagsins.
Fiskvinnsla
Eftir að kaupfélaginu var farinn
að vaxa fiskur um hrygg upphófust
fljótlega raddir um að það ætti að
reyna að bæta aðstöðu til fiskverk-
unar á Sauðárkróki. Eftir að frysti-
hús þess kom til sögunnar 1928
opnuðust ýmsir möguleikar í því
efni, og á næstu árum var ýmislegt
reynt varðandi fiskvinnslu.
Um áramótin 1955-6 stofnaði
félagið svo Fiskiðju Sauðárkróks
hf. í samvinnu við Sauðárkróksbæ,
en keypti síðan hlut bæjarins að
þrem árum liðnum. Hráefnisskort-
ur stóð þessu fyrirtæki þó fyrir
þrifum framan af, en 1968 var
stofnað Útgerðarfélag Skagfirð-
inga með þátttöku kaupfélagsins.
Fyrsti togarinn, Drangey, kom
sama ár, en Hegranesið var keypt
1971. Núna rekur Útgerðarfélagið
þrjá togara, og Fiskiðjan festi kaup
á þeim fjórða um síðustu áramót.
Með tilkomu togaranna hefur at-
vinnulífið gjörbreyst, og má jafn-
vel tala um byltingu í því efni.
Útibú
Meðan samgöngur voru erfiðari
en nú varð mönnum tíðrætt um
nauðsyn þess að kaupfélagið kæmi
upp útibúum í sveitunum. Ákveðn-
ust varð umræðan um útibú í
Varmahlíð, og var það reist og
tekið í notkun 1968. Sú verslun
þjónar nágrannabyggðunum og
einnig er ferðamannaverslun þar
mikil og hefur stóraukist.
Á Hofsósi var stofnað Kaupfélag
Austur-Skagfirðinga árið 1918.
Það hafði um tíma allmikil umsvif,
rak verslun og auk þess sláturhús,
síldarsöltun, hraðfrystihús og einn-
ig beinamjölsverksmiðju í félagi
við Kf. Skagfirðinga.
í Haganesvík var Samvinnufélag
Fljótamanna starfandi, en það var
stofnað 1919. Það rak verslun og
sláturhús, og annaðist auk þess
afgreiðslu ílutningaskipa á
staðnum.
Snemma var þó farið að ræða
um að sameina þessi þrjú skag-
firsku félög, enda Ijóst að smáar
einingar í samvinnustarfinu voru
erfiðar í rekstri. Árið 1968 tók Kf.
Skagfirðinga á teigu verslun Kf.
Austur-Skagfirðinga á Hofsósi og
opnaði þar útibú. Árið eftir var
sameining félaganna svo formlega
samþykkt. Svipa® gerðist í Haga-
nesvík, því að sumarið 1977 opnaði
Kf. Skagfirðinga verslun þar og
síðan útibú í nýbyggingu að Ketil-
ási árið eftir. Þar var svo formlega
samþykkt að sameina félögin árið
1981. Á báðum þessum stöðum
hefur Kf. Skagfirðinga síðan rekið
útibú. —esig