Tíminn - 28.11.1992, Blaðsíða 14

14 Tíminn
Laugardagur 28. nóvember 1992
„Ef MAÐUR vill fræða ein-
hvem á því hve langt sé austur
á Eyrarbakka, þá er fyrst að
leita öruggrar fræðslu um það
hjá þeim sem hafa mælt veginn;
maður hefur ekki leyfi til að
hafa um það neinar skoðanir.“
Þetta voru orð Halldórs Laxnes í
formála annarrar útgáfu Alþýðubók-
arinnar árið 1945.
Auðvitað er það rétt að vegurinn
austur á Eyrarbakka er tiltekinn
fjöldi kílómetra, og einnig metra og
sentimetra ef því er að skipta, alger-
lega óháð skoðunum okkar og vilja.
Hitt er svo annað mál að við hljót-
um að hafa leyfi til að hafa á því
skoðun hvort okkur finnist vera
langt eða stutt til Eyrarbakka — og
hlýtur sú skoðun að vera háð því við
hvað hver og einn miðar.
Sú spurning er sígild þegar ákvarð-
anir eru teknar eða afstaða tekin til
mála, hvar draga eigi mörkin á milli
vilja og þekkingar.
— Þjóðin hefur ekki vit á samn-
ingnum um Evrópskt efnahags-
svæði, segir ríkisstjórnin. Látum þá
sem hafa afiað sér þekkingarinnar
— eru sérfróðir um málefnið —
taka um það ákvörðun.
Og svo annað dæmi sé tekið um of-
urtrú á tæknihyggju, að þessu sinni
úr Reykjavíkurbréfi Morgunblaðs-
ins, þá var þar sagt fyrir tæpum
hálfum mánuði að helsti kosturinn
við það að fráfarandi forseti Alþýðu-
sambandsins hefði áhrif á mótun
efnahagstillagna ríkisstjórnarinnar
væri sá, að hann væri á förum og því
ekki háður vilja umbjóðenda sinna.
Með öðrum orðum, þarna var nán-
ast sagt að æskileg eða rétt niður-
staða og lýðræðislegur vilji gætu
ekki átt samleið. Þekking og lýð-
ræði stönguðust á — væru beinlínis
andstæður.
Ef litið er til mannkynssögunnar,
þá hafa menn alltaf annað veifið trú-
að því að þeir væru að höndla sann-
leikann — og í seinni tíð hefur það
heldur ágerst að menn telji sig hafa
náð á honum tökum af vísindalegri
nákvæmni. Slíkir menn gefa að
sjálfsögðu lítið fyrir skoðanir — það
hlýtur meira að segja að vera sann-
leikanum til framdráttar að útrýma
hinu huglæga úr tilverunni.
Á þessu byggir markaðshyggjan. Á
markaði eru einstaklingar annað
hvort framleiðendur eða neytendur.
Framleiðendur eiga að afla aðfanga
þar sem þau eru ódýrust og neyt-
endur eiga að kaupa þá vöru, sem er
tiltölulega best að gæðum og lægst í
verði. Þetta á að sjálfsögðu að eiga
við um alla vöru, einnig peninga,
enda eigi verðlag á þeim að ráðast af
lögmálum framboðs og eftirspurn-
ar.
Það var til marks um hve sterkt
þetta viðhorf er — þessi afstaða að
markaðurinn eigi að stýra gjörðum
okkar — að þegar ríkisstjórnin lét
undan þrýstingi um að viðgerð færi
fram á Búrfellinu hér á landi en ekki
í Póllandi eins og samið hafði verið
um — þá var sú ákvörðun réttlætt
með því að Pólverjar hefðu gerst
brotlegir gagnvart lögmálinu og
þess vegna værum við laus allra
mála. Pólverjar höfðu drýgt þann
glæp að styrkja — niðurgreiða —
skipasmíðar. Slíkt heyrir nánast til
mannréttindabrota nú til dags, enda
stendur til að draga menn fyrir
dómstóla á efnahagssvæði Evrópu-
ríkja fyrir slíkar sakir þegar fram
líða stundir.
Ekki er farið að loka menn inni á
hælum fyrir að andæfa þessum lög-
málum, eins og handhafar vísinda-
legs sannleika gerðu í austurvegi á
sínum tíma — en það er ekki alveg
frítt við að ýjað sé að því að ein-
hverjar skrúfur hljóti að vera lausar
í skilningsverki þeirra manna sem
vilja skoða samfélagið frá öðrum
sjónarhornum en markaðshyggj-
unnar einnar. í besta falli geti það
einfaldlega ekki verið að þeir, sem
ekki eru því skilyrðislaust fylgjandi
að ryðja úr vegi öllum hindrunum á
viðskiptum með vörur, þjónustu,
peninga og land, hafi kynnt sér mál-
þess dvínar. Enda hefur þróunin
orðið þessi í raun eftir því sem að-
ildarríkjum Evrópubandalagsins
hefur fjölgað.
Enda þótt annað gildi um Evrópska
efnahagssvæðið en Evrópubanda-
lagið, er engu að síður nauðsynlegt
fyrir okkur að skoða þetta Evrópu-
ferli allt með tilliti til framtíðar, því
ekki er ólíklegt að göngum við á
annað borð inn í fordyri Evrópu-
bandalagsins, sem hið Evrópska
efnahagssvæði óneitanlega er, mun-
um við einnig fara alla leið inn í
stofu fyrr eða síðar.
Sú spurning hlýtur eðlilega að
vakna hvort menn muni líta Evr-
ópusamrunann sömu augum hér
uppi á íslandi og á meginlandi Evr-
ópu; hvort einstaklingur í Þýska-
landi sjái hag sínum borgið á sama
hátt og einstaklingur á íslandi;
hvort við komum til með að telja
kröfu framtíðarinnar um jafnan
kosningarétt eins æskilega og evr-
ópskum almenningi. Það segir sig
sjálft að rödd fámennrar þjóðar á
borð við íslendinga hljómar sterkar
í samfélagi ríkja en í samfélagi ein-
staklinga. Og ef framtíðardraumar
Evrópusinna ganga eftir, verður
Evrópa samfélag einstaklinga á
markaði.
Það fyrirkomulag á sér að sjálf-
sögðu marga kosti, en einnig ókosti,
og hvort tveggja þurfum við að
gaumgæfa rækilega. Menn hafa
réttilega bent á að okkur opnist
Tökum ábyrgð
hvert á öðru
ið nægilega vel.
Það getur þannig verið stutt á milli
þess að telja sig byggja á þekkingu,
meira að segja vísindalegri þekk-
ingu, og framfylgja skoðun af of-
stæki.
í mjög athyglisverðri úttekt, sem
breski blaðamaðurinn Anthony
Sampson gerði síðastliðið vor á
stjórnunarháttum Margrétar Thatc-
her í Bretlandi, sagði hann að
grundvallarfráhvarf hennar frá
breskri hefð í stjórnun hefði verið
fólgið í því að hafna rannsóknum
sem byggðar væru á reynslu. Allt frá
því á 19. öld hafa Bretar verið gefnir
fyrir að setja á fót rannsóknarnefnd-
ir — svokallaðar Royal Commissi-
ons of Enquiry — til að gaumgæfa
einstök mál, vega þau og meta frá
sem flestum hliðum. Stjórnsýslan
— ráðuneytin — hafði á skrá hjá sér
nokkur þúsund einstaklinga, sem
þóttu sérstaklega til þess fallnir sök-
um þekkingar og víðsýni að taka
þátt í slíku rannsóknarstarfi sem
stjórnmálamenn höfðu síðan hlið-
sjón af þegar þeir tóku sínar ákvarð-
anir.
Þessu fyrirkomulagi vék Thatcher
til hliðar. Hún setti á fót eins konar
framkvæmdasveitir þar sem safnað
var saman mönnum sem voru réttr-
ar trúar — höfðu sameiginleg
markmið sem þeir vissu að hlytu að
vera rétt. Þeirra hlutverk var fyrst
og síðast að finna leiðir til að ná
þessum markmiðum sínum.
Þetta fyrirkomulag hefur nú verið
innleitt á íslandi. í þessum anda
starfar til dæmis einkavæðingar-
nefnd ríkisstjórnarinnar. Hlutverk
þessarar nefndar er ekki að skoða
kosti og galla á einkavæðingu. Hún
veit að einkavæðing er æskileg og
nauðsynleg og góð. Og svo viss er
ríkisstjórnin í sinni sök að hún set-
ur inn í fjárlög tekjur af sölu ríkis-
fyrirtækja án þess að vita hvaða fyr-
irtæki eða stofnanir um er að ræða,
án þess að telja sig þurfa að skoða
kosti og galla hvers tilviks fyrir sig.
En í framhaldi af þessu er rétt að
spyrja: Getur verið að hin fyrirfram-
gefnu svör séu í of ríkum mæli farin
að setja svip á umræðu hér á landi,
og þá á ég ekki síst við umræðuna
um hið Evrópska efnahagssvæði.
Þannig hefur iðulega verið minnt á
að á sínum tfma hafi margir verið á
móti EFTA. Hvílík forpokun. EFTA
færði okkur lægra vöruverð. Af-
greitt mál. Og nú eru margir á móti
Evrópsku efnahagssvæði, sem færir
okkur enn lægra vöruverð. Og á
morgun verða eflaust einhverjir á
móti inngöngu okkar í Evrópu-
bandalagið.
En er ekki þörf á því að staldra hér
ögn við. Hafa menn raunverulega
reynt að skilja og skilgreina þróun
undangenginna ára og áratuga og
draga af henni lærdóma, til dæmis
með tilliti til áhrifanna af EFTA,
ekki einvörðungu og afmarkað frá
sjónarhóli einstakra þátttakenda á
markaði, framleiðenda og neytenda,
heldur allrar íslensku þjóðarinnar.
Eða hafa menn gleymt því að fram-
leiðandinn er jafnframt neytandi og
neytandinn er jafnframt framleið-
andi, íslenskur framleiðandi eins og
við erum minnt á í auglýsingum
þessa dagana. Hjá hinum íslenska
framleiðanda starfa íslenskir neyt-
endur, íslenskir Iaunamenn.
Fyrir fáeinum árum framleiddum
við fatnað, húsgögn og innréttingar
í ríkari mæli en nú er gert. í þessari
framleiðslu hefur orðið samdráttur,
en þeim mun meira höfum við flutt
inn af IKEA-innréttingum og öðr-
um ódýrum varningi. Þessi þróun
eða tilhneiging hefur orðið sífellt
ágengari og menn hafa reynt að
mæta henni með ódýrari fram-
leiðsluháttum, aukinni framleiðni.
Þetta er kostur samkeppninnar.
En þessi kostur samkeppninnar á
sér jafnframt andhverfu, sem menn
hafa fengið að kynnast í Evrópu og
við höfum nú fengið forsmekkinn
af. Þjóðfélögunum hefur ekki tekist
sem skyldi að nýta aukna framleiðni
öllu samfélaginu til hagsbóta. Til
marks um það er stóraukið atvinnu-
leysi.
Á undanförnum árum hefur millj-
ónum manna verið hagrætt inn í at-
vinnuleysisbiðraðir Evrópu. Nú er
svo komið að ríkisstjórnum og þjóð-
þingum er farið að óa við þessari
þróun, enda gera sér flestir grein
fyrir félagslegum og efnahagslegum
afleiðingum atvinnuleysis fyrir
samfélögin. Svo dæmi sé tekið, er
atvinnuleysi í Danmörku nú á milli
10% og 15%, en Danir verja um
4,5% af landsframleiðslu í atvinnu-
leysisbætur og annað þeim tengt,
eða hlutfallslega samsvarandi upp-
hæð og íslendingar verja til
menntamála.
En hvernig skal brugðist við
þessu? Gro Harlem Brundtland
hvatti nýlega til þess að boðað yrði
til ráðstefnu allra ríkja innan vænt-
anlegs efnahagssvæðis Evrópu til að
taka á þessum málum af þunga. Aðr-
ir telja að hér dugi engar ráðstefn-
ur; nauðsynlegt sé að koma lýðræð-
islegum böndum á markaðinn og
það varanlegum. Þessir aðiljar sjá
Maastricht-samkomulagið og aukið
vægi Evrópuþingsins almennt sem
skref í rétta átt. Nauðsynlegt sé að
koma á samræmdri og stórhertri fé-
lagslegri löggjöf, sem stilli fyrir-
tækjum upp við vegg í stað þess að
fyrirtæki séu í aðstöðu til að stilla
þjóðríkjum upp við vegg og hóta því
að flytja starfsemi úr viðkomandi
landi, verði ekki slakað á félagslegri
löggjöf.
Mín spá er sú að þrátt fyrir að Dan-
ir hafi fellt Maastricht- samkomu-
lagið og þrátt fyrir andstöðu í
Frakklandi og Bretlandi verði þró-
unin sú að vægi Evrópulöggjafar og
þar af leiðandi Evrópuþingsins
muni aukast. Þegar fram líða stund-
ir mun Evrópubúum þykja þetta
eðlileg og lýðræðisleg krafa á stór-
um sameiginlegum markaði. Jafn-
framt mun það gerast í vaxandi
mæli að þjóðríkið víkur og vægi
greiðari leið að mörkuðum og risa-
vaxnir nýir fjárfestingarkostir komi
til sögunnar með hinu Evrópska
efnahagssvæði. Og fyrir hina óláns-
samari opnast einnig nýir mögu-
leikar. Nú geta þeir orðið atvinnu-
lausir í hvorki meira né minna en
19 þjóðríkjum.
Og þetta segi ég ekki út í loftið. Það
er ekki að ástæðulausu að frjáls-
hyggjumaður skrifar í blað fyrir
nokkrum dögum og mótmælir
áróðri fyrir því að við kaupum ís-
lenskt. Við eigum bara að kaupa
ódýrt, segir hann. Við eigum að
hugsa sem neytendur, sem einstak-
lingar. Og þannig eigum við að taka
á þjóðfélagsmálum sem einstakling-
ar á markaði.
Það er í þessu sem hinn nýi hugs-
unarháttur felst, í stað þess að
hugsa á grundvelli samfélags sem
tekur á vandamálum sem upp koma
í okkar nánasta umhverfi, svo sem
atvinnubresti, verðum við einstak-
lingar á markaði; og það sem meira
er, einstaklingar sem hafa skuld-
bundið sig til að lúta lögmálum
hans.
Á slíkum markaði má ekki beita
mismunun. Þegar með tilkomu hins
Evrópska efnahagssvæðis þarf
grunnskólinn á Reyðarfirði að aug-
lýsa innkaup á innréttingum og
húsgögnum um gervalla Evrópu,
allt suður á Ítalíu, fari innkaupin yf-
ir fjórtán og hálfa miiljón króna; þá
dugir ekki að snúa sér beint til hins
austfirska framleiðanda; þá dugir
ekkert tal um að kaupa íslenskt;
slíkt væri brot á öllum lögmálum.
Nú má vel vera að við teljum það
þjóna okkar hagsmunum best að
láta gera við Búrfellið hjá þeirri
skipasmíðastöð sem býður ódýrustu
þjónustuna. En það er þó enn sem
komið okkar val. Við verðum að
gera okkur ljóst að með aðild að
hinu Evrópska efnahagssvæði erum
við að afsala okkur vali, undirgang-
ast reglur markaðarins og það er
hér, í þessu fyrst 0g fremst sem