Tíminn - 04.09.1993, Blaðsíða 16

Tíminn - 04.09.1993, Blaðsíða 16
16Tíminn Laugardagur 4. september 1993 Guðmundur Pálsson bóndi, Guðlaugsstöðum Fsddur 19. janúar 1907 Diinn 29. igúst 1993 Guðmundur á Guðlaugsstöðum er farinn af þessum heimi eftir langa og starfsama ævi. Hann er fæddur að Snæringsstöð- um í Svínadal í Austur-Húnavatns- sýslu, en þaðan fluttu foreldrar hans, Guðrún Björnsdóttir Ey- steinssonar og Páll Hannesson, vor- ið eftir að hann fæddist, að Guð- laugsstöðum f Blöndudal í sömu sveit, sem var ættaróðal Páls. Einn- ig fluttu foreldrar Páls, sem höfðu búið á Eiðsstöðum, að Guðlaugs- stöðum þetta sama vor. Þama ólst Guðmundur upp í stór- um systkinahópi á mannmörgu heimili. Afi hans, Hannes Guð- mundsson, var þjóðhagasmiður. Guðmundur hafði strax barn að aldri gaman af að bera sig til við að smíða og sótti fljótt f smíðaáhöld afa síns, sem var nú ekki beinlínis hrifinn af þvf, þar sem hann var hinn mesti hirðumaður og hafði allt í röð og reglu og hver hlutur átti sinn stað. Þó þótti honum gaman hve drengurinn var handlaginn, sem sást á þvf að hann smfðaði stundum smáhluti sérstaklega handa honum. Undirrituð var eina systirin í drengjahópnum næstu átta ár og í talsverðu dálæti. Við lékum okkur ótrúlega mikið. Guðmundur var kátur og fjörugur og honum datt f hug að hagnýta ótrúlegustu hluti og smíða úr barnagull. Við byggðum snjóhús og bjuggum til skápa með smá tréhurðum fyrir og húsgögn- um. Á sumrin gerðum við tún og vegi og svo var mikið um látastleiki. Farskóli bama var alltaf á Guð- laugsstöðum á þessu tfmabili að vetrinum, tvo til þrjá mánuði og hinn tfmann oft f Stóradal. Þangað komu því öll börn úr sveitinni sem voru á skólaaldri, svo það var gaman og líf f tuskunum. Kennarinn var Bjami Jónasson fræðimaður, sem sfðar bjó f Blöndudalshólum. Hann sagði löngu sfðar við mig að hann hefði aldrei haft betri barnahóp fyr- ir nemendur en þarna í Svínavatns- Fæddur 3. april 1899 í Hvallátrum Dáinn 21. ágúst 1993 að Hjúkrunarfaeimilinu í Sunnuhlíð Foreldrar Skúli Bergsveinsson bóndi lengst f Skáleyjum og kona hans Kristín Einarsdóttir húsfreyja. Búfræðingur frá Hvanneyri 1921. Nám við Askov-lýðháskóla einn vetur, störf á dönskum búgarði eitt sumar. Bóndi í Skáleyjum 1928-31, Skálmar- nes-Múla 1931-40, Ögri 1940-47. Verkamaður Garðahreppi 1947-50. Bústjóri Breiðuvfk 1953-55. Verka- maður Reykjavík frá 1955. Giftur 9.6. 1928 Ingveldi Jóhannes- dóttur frá Skáleyjum. Kjördóttir þeirra er Hrafnhildur Bergsveinsdótt- ir. Fóstursonur þeirra var Kristján Valdimarsson, sem látinn er fýrir mörgum ámm. Nú er Bergsveinn fluttur, blessaður karlinn, og blessuð sé minning hans. Kannski er hann að lesa þetta yfir öxl- ina á mér. Eftir þessa þurru upptalningu verð ég að geta þess að hann skammaði mig fyrir mælgi í minningargreinum, en hvatti mig jafnframt til meiri rit- starfa. Þar var hann sjálfur. Bergsveinn Skúlason var vænn með- almaður á hæð, þrekvaxinn og búldu- leitur. Sópaði að honum þar sem hann fór. Virkur í félagsmálum. Hann var í forystu um stofnun Búnaðarfélags Flateyjarhrepps á 3. áratug aldarinnar og fýrsti formaður þess. Tímamir hreppnum fýrir og um 1920. Sér- staklega man ég hvað Guðmundur bróðir var fær í reikningi. Annað uppáhaldsfag hans var náttúrufræði og svo síðar jarðfræði og sem há- aldraður maður vélritaði hann ýms- ar athugasemdir um veðurfar og gróður allt frá aldamótum. Ekki veit ég hvað menn með prófgráður segðu um það. Hann byggði lfka á frásögnum föður okkar, sem var mikill landverndarmaður og bann- aði okkur að rífa þó ekki væri nema eina hríslu af hrísi. Guðmundur átti skógarlund sem hann girti um 1935 og byrjaði þá að planta. Hann átti þar marga yndis- stund og var bæði glaður og svolítið stoltur þegar trén fóru að vaxa. Svo kynlega vildi til að Guðmund- ur fór aldrei í annan skóla en barna- skólann. Þó var ekki fátækt um að kenna, en hann var mjög heilsutæp- ur á árunum milli fermingar og tví- tugs og mun það hafa dregið að nokkru úr honum kjarkinn. Þá var heldur ekki til siðs að menn væru á öllum aldri f skóla. Síðar fékk hann mænusótt (lömunarveiki), þá var hann á fullri ferð með að byggja stór beitarhús og rækta þar tún. Hann beið þessa sjúkdóms aldrei bætur. Þó lamaðist hann ekki. Þetta slæma heilsufar hafði djúp áhrif á Guðmund. Hann varð al- vörugefnari og innilokaðri. En alla tíð hafði hann verið djúphyggju- maður eins og sumir forfeður hans. Að eðlisfari var hann skapmikill og stirðgerður nokkuð. Hann var strax barn ákaflega mikið fýrir að rannsaka alla hluti og brjóta til mergjar, einnig skoðanir og stefnur. Hefði hann verið f skóla á sfnum bestu árum, er ég ekki viss um nema hann hefði staðið upp í hárinu á kennara sínum og talið sig vita betur ef svo vildi til. Það hefði ekki verið heppilegt. Samt var það svo að þegar hann var barn, héldu ýmsir og þar á meðal ég að hann ætti eftir að verða vísindamaður. Og aftur hefur mér fundist það hans ólán að hafa ekki drifið sig í lang- skólanám fljótlega eftir fermingu, breytast í byggðum og félagsmálum bændanna. Það er að vísu tilviljun, eða hvað? En þó tímanna tákn að núna á sama ári og forsprakkinn deyr, lýstu hinir fjórir félagar, sem eftir stóðu á aðalfundi, yfir að félagið væri f raun dautt, yfirsöng lokið og moldun- in ein eftir. Bergsveinn var hreppsnefndarmaður og sýslunefndarfulltrúi fýrir Múla- sveit, svo eitthvað sé nefnt félagslegra starfa hans. Snemma hóf hann grúsk sitt og sparðatíning um menn, mál- efni og landshagi. Flutti erindi á mannamótum og safnaðist hirð við- mælenda og lærisveina að fræða- brunninum þess utan. Þegar út voru komnar nokkrar bækur hans, var hann opinberlega sæmdur fýrir rit- störf sía Viðurkenningin var honum veitt fýrir fagurlega ritað og flutt fs- lenskt mál um þjóðlegan fróðleik. Bækur hans geyma mynd af störfum og hag genginna kynslóða f Breiða- fiarðareyjum og umhverft Breiðafjarð- ar. J=að var blessað bjargrceði Breiðafjarðareyja, að Skarfakletts í skorirmi skyldir þú ekki deyja. “ Svo kvað Jón frá Skáleyjum, æskufé- lagi hans, eftir útvarpserindið um strandið í Skarfakletti. þrátt fyrir heilsufarið. En allt orkar tvímælis. „Hver er hér smár og hver er stór?“ Hver vinnur þjóð sinni og landi mest gagn? Það var kannski ekki meiri þörf fýrir einn vísinda- mann f viðbót f okkar litla landi heldur en duglegan bónda sem tek- ur við óðali ættar sinnar, kvongast ágætri konu og býr við rausn, veit- ull við gesti og gangandi, vel virtur af öllum sem honum kynntust, leggjandi öllum góðum málum lið- sinni sitt, traustur og vinsæll og að lokum kvaddur með virðingu og eft- irsjá. Það er hægt að vera sannur maður, skyldurækinn, landvarnar- maður, þjóðhollur og trúr, þótt hann sé ekki í hæstu tröppu þjóðfé- Iagsstigans. Það kemur sér vel fýrir bónda að vera smiður og hagleiksmaður. Guðmundur smíðaði mikið á fýrri árum, einkum úr járni. Allt sem hann fékkst við var vel og haglega gert og af smekkvísi. Ekki fór hjá þvf að heimilið bæri þess merki. Að sumu leyti er skemmtilegt að búa á Guðlaugsstöðum. Túnstæðið er sérlega fallegt og staðarlegt. Byggingar eru reisulegar, en dálítið er þarna innilokað. Það er eins og lítill heimur út af fýrir sig. Ég held að fólk hafi alltaf átt erfitt með að flytja frá Guðlaugsstöðum, hvernig sem á þvf stendur. Guðmundur var orðinn nokkuð fullorðinn er hann kvongaðist. Ás- gerður Stefánsdóttir, kona hans, er væn kona og góðum gáfum gædd, dugleg og vel skapi farin, ættuð frá Merki á Jökuldal. Hún var barna- kennari að mennt og starfi. Tvær dætur eignuðust þau hjón, Guðnýju sem er vanheil og Guðrúnu, sem býr nú á Guðlaugsstöðum ásamt manni sínum, Sigurði Ingva Björnssyni frá Fremri-Torfustöðum í Núpsdal í Miðfirði. Guðrún er stúdent frá Menntaskólanum í Reykjavík. Þau hjón búa við rausn og eiga fjögur Bækumar eru sá bautasteinn sem Bergsveinn reisti sér sjálfúr og óbrot- gjam mun standa, meðan nokkur hræða þessarar þjóðar nennir að fræð- ast um slíkt efni og það náttúmfár sem áar okkar byggðu afkomu sína á. Pennasnilld hans geymist á þessum blöðum og þá ekki sfður pennagleðin. Þessi sama hvöt og magnaði Snorra Sturluson og Ara fróða Þorgilsson. Það var ómaksins vert að fara til hans og eiga með honum rabbstund. Hann lét ekki alltaf líklega og var enginn já og amen maður við öllu sem uppá borðið kom. Sama hvort viðmæland- inn vildi fjalla um íslenskan landbún- að eða alþjóðapólitík. Jafnan var hann mannvænleg börn. Nú er skarð fýrir skildi, góður og umhyggjusamur heimilisfaðir og ástríkur afi er horfinn. Þau eru ekki ein um að þykja tómiegt í dalnum eftir brottför hans, en liðna tímann eiga menn, hann verður ekki frá þeim tekinn og vel er það. Ég votta þessum góðu grönnum samúð mfna og óska þeim velfarnaðar. Hulda Pálsdóttir Látinn er að Iokinni starfsamri og að flestu leyti hamingjuríkri ævi Guðmundur Pálsson bóndi á Guð- laugsstöðum. Hann var nær allt sitt líf búsettur á þessu óðali feðra sinna, sem Bjöm Þorleifsson lög- sagnari settist á árið 1685. Eldri bræður Guðmundar, þeir Hannes á Undirfelli og Bjöm á Löngumýri, hófu sinn búskap, eða réttara sagt komu sér upp bústofni, á Guðlaugs- stöðum. En Hannes fékk Undirfell með konunni og fluttist þangað. Búrekstur þeirra feðga Bjöms og Páls komst ekki fyrir á einni jörð, svo Bjöm keypti Löngumýrina og fluttist þangað, konulaus með sinn fjárflota. Frá þessu hafa þeir Bjöm og Hannes báðir sagt í ævisögum sfnum. Það kom því í hlut Guð- mundar að taka við jörðinni. Litlu hefur Ifklega munað að hann yrði bóndi í Ási í Vatnsdal. Þeir voru systkinasynir Páll á Guðlaugsstöð- um og Guðmundur alþingismaður í Ási. Áshjónin voru barnlaus. Þau buðu Guðmundi Pálssyni f vist með sér. Þar var hann eitt ár. Þeir reynd- ust ekki eiga skap saman nafnarnir, töldu sig báðir hafa réttu úrræðin, málsvari þeirra sem minna máttu sín og fús til vamar ef honum þótti hallað á. Ritstörfin munu geyma hans nafn. önnur störf hans báru vott ráðdeildar og samviskusemi þeirrar kynslóðar sem ekki aðeins þurfti á öllu sínu að halda, heldur vildi einnig sækja fram og skapa betri tíma. Búskaparsaga hans er ekki saga festu og umsvifa með mannvirkjum sem mölur og ryð fá grandað, en í túninu heima má enn sjá handaverk búfræðingsins unga sem ætlaði að bæta ábýlið. Hann sagðist vera kommi, sem er nú kannski teygjanlegt hugtak. Gagnrýn- inn var hann, oft hvassyrtur og lítt beygður inn f kirkjulega auðmýkt Þessi ergi magnaðist er líkamsburðir tóku að þverra og varð erfið hans nán- ustu, sem honum sjálfum. Sólargeisl- inn, sem þítt gat geðið, voru dóttur- dætur hans, dætur Hrafnhildar og Bjöms Guðmundssonar. Svo fór þó að gamli harðjaxlinn fann helst fró frá erfiðleikum sfnum f að rifia upp bænir bemsku sinnar. Síð- ustu orðin, sem konan hans skildi af hans vörum, vom ósk um prestsfúnd og kirkjulega útför. Ingu frænku minni bið ég Guðs blessunar og votta henni virðingu mfna. Sömuleiðis hjúkrunarfólkinu f Sunnuhlíð. Fjölskylda hans öll þiggi mfna loka- kveðju. Lifið heill Jóhannes Gefar Gíshson sem fóru ekki alltaf saman, svo Guð- mundur kom aftur í Cuðlaugsstaði, enda var yngsti bróðirinn, Halldór sfðar búnaðarmálastjóri, þá kominn f langskólanám og sýnt að hann tæki ekki við. Guðmundur hafði þá aðferð til þess að geta búið á móti föður sfnum, sem ekki gat hugsað sér að fækka sfnum 700 kindum og 80 hrossum, að hann byggði sér, rúmlega tvítug- ur, mikil og vönduð beitarhús all- langt frá heimatúni, sem enn standa. Þar ræktaði hann upp á fá- um árum stór tún, þótt þá yrði að grafa skurði með höndum og plægja og herfa með hestum. Þannig gátu feðgamir báðir setið jörðina, hvor eftir sínu höfði og báðir með mikla áhöfn, án þess að Guðlaugsstaða- brekkumar færu endanlega í flag undan beitinni. Um tíma var Hall- dór í félagi við Guðmund um þenn- an búskap. Ekki veit ég hvers vegna Guð- mundur fór ekki í langskólanám, sem lfklega hefði legið best fýrir honum. Hann var t.d. nokkru eftir fermingu einn vetur í Reykjavík hjá föðurbróður sínum, Guðmundi pró- fessor og alþingismanni Hannes- syni, en þó undarlegt kunni að virð- ast við nám á trésmfðaverkstæði, en ekki í bóknámsskóla. Guðmundur móðurbróðir minn var mér alla tíð góður. Ég held að hann hafi metið það við mig að ég er fæddur í norðurhúsinu inni af bað- stofunni á Guðlaugsstöðum og átti heima þar fjögur mín fýrstu æviár, svo og það að ég hafði alla tíð ánægju og gaman af að fræðast af honum, en svo var ekki um alla. Guðmundur átti það nefnilega til að vera einnar bókar maður í dálítið óvenjulegri merkingu. Auðvitað las hann alltaf mikið um hin margvís- legustu efni, en þegar það gerðist að hann fékk bók f hendur sem honum þótti veita svör við spumingum, sem áleitnar höfðu verið f huga hans, var ekki að sökum að spyrja. Þá var hann ekki viðmælandi um annað efni. Aflaði sér viðbótarlesn- ingar. Þrauthugsaði efnið og dró ályktanir. Þetta gat staðið allt upp í ár og jafnvel lengur með hvert efn- issvið. Þetta gerðist t.d. þegar Nfels Dungal gaf út bókina Blekking og þekking, sem er ádeila á hinn lút- herska rétttrúnað og raunar fjöl- margt annað í sögu kristinnar kirkju eftir frumkristni. Þetta gerð- ist lfka þegar Guðmundur las Veda- bækurnar, sem eru 3000 ára gamalt grundvallarrit indverskrar heim- speki og Hindúatrúar. Þetta gerðist enn þegar Guðmundur fór að lesa hagfræðirit Magna Guðmundssonar. Og auðvitað varð Guðmundur að ræða þessi efni. Þá tók hann ekki alltaf tillit til þess hvort viðmæland- inn hafði hundsvit á efninu eða minnsta áhuga á því. Þeim, sem svo stóð á um, voru þessir fýrirlestrar hreinasta kvalræði, þótt þeir hefðu getað vakið fjöruga umræðu á fundi f áhugamannfélagi sérfræðinga, eða haft mikið gildi fluttir yfir háskóla- deild. Gárungarnir lugu þvf upp að árið sem Guðmundur var í kirkjusög- unni hefði hann boðið nýjum presti, sem kom að húsvitja, tií stofu, læst að þeim og stungið lyklinum í vas- ann. Presturinn hefði ekki húsvitjað á fleiri bæjum í þeirri vikunni og aldrei komið aftur í Guðlaugsstaði. Betur farnaðist þegar Guðmundur fékk í hendur bók um jarðfræði, sem ég man ekki hver var. Þá tók hann að bjóða gestum sfnum með sér að skoða klettana við Blöndu eða berglögin f hinu 100 metra djúpa Gilsárgili. Las þeim svo jarðsöguna úr berglögum. Líka þegar Sigurjón Rist réð hann til vatnamælinga f Blöndu og tók að veita honum munnlegar upplýsingar og útvega honum rit um það efni, svo og afl- fræði og nýtingarmöguleika ís- lenskra fallvatna. Það þótti flestum auðskildara efni en trúfræðin, heimspekin og hagfræðin. Ekki vil ég gleyma þvf, að þau árin voru líka mörg sem Guðmundur var ekki í fræðahamnum. Þá þótti öllum mönnum hann sérlega skemmtinn í viðræðu. Sjófróður um fjölmargt, sagði skemmtisögur hverjum Bergsveinn Skúlason frá Skáleyjum

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.