Tíminn - 22.06.1996, Blaðsíða 9

Laugardagur 22. júní 1996
9
ekki af því að vera sífellt að
breyta verðum. Neytendur vilja
vita að hverju þeir ganga og
stöðugt verðlag er mikilvægur
hluti af eftirspurninni á þessum
mörkuðum."
Arnar segir að fram til loka
áttunda áratugsins hafi verð og
ráðstöfunartekjur verið mikil-
vægustu þættir eftirspurnar. Nú
hafi vægi þeirra minnkað og
muni halda áfram að minnka.
Með vaxandi velmegun neyt-
enda skipti aðrir þættir meira
máli. „Ný viðhorf hafa rutt sér
til rúms og margt yngra fólk lít-
ur allt öðrum augum á að
kaupa í matinn en eldri kyn-
slóðir. Þetta unga fólk spyr
meira um gæði og eftirspurn
þess miöast oft fyrst og fremst
við handhæg matvæli, sem lít-
ið þarf að hafa fyrir að matbúa
úr. Fólk borðar minna innan
veggja heimilanna en áður.
Vaxandi hluti neyslunnar flyst
til veitingahúsa og þar með
eykst vægi þeirra á meðal kaup-
enda. Markaðsstarfið hlýtur því
að taka mið af breyttum for-
sendum á komandi tímum.
Mér finnst eins og íslendingar
hafi ekki áttað sig á þessu og
langtímaviðhorf skorti í útgerð
og framleiðslu, sem síðan end-
urspeglast í sölumálum okkar."
Veiðimannahugsunin
veldur okkur vanda
Arnar bendir á að sjávarút-
vegurinn byggist á fjórum þátt-
um: veiðum, vinnslu, markaðs-
starfi og neytandanum. Með
fullri virðingu fyrir öllum þess-
um þáttum þá hafi samkeppnin
um neytandann mest vægi.
„Menn geta auðvitað spurt
hvað eigi að selja ef ekkert væri
veitt, en þá má spyrja á móti til
hvers eigi að veiða ef enginn
neytandi sé fyrir hendi. Þetta
falli því allt saman í eina sam-
stæða heild þar sem enginn
hlekkur megi bresta. Hins vegar
sé langt frá því að aðilar í sjáv-
arútvegi skilji þetta.
„Margir horfa fyrst og fremst
á fyrsta þáttinn, það er að segja
á veiðarnar. Þetta veiðimanna-
hugarfar er helsti Akillesarhæll
íslensks sjávarútvegs; veiði-
mannahugarfarið veldur okkur
ákveðnum vanda, sem erfitt
virðist vera að breyta."
Arnar segir að veiðimanna-
hugarfarið sé einnig nauðsyn-
legt svo langt sem það nái, og
við megum ekki gleyma fyrsta
stigi sjávarútvegsins fremur en
því síðasta.
„Þetta hugarfar hefur einnig
hjálpað okkur mikið. Til dæmis
þegar draga varð úr veiðum
þorsksins vegna verndunarað-
gerða. Þá var það þetta veiði-
mannahugarfar sem rak okkur
til þess að auka úthafsveiðar og
halda þannig í horfinu um hrá-
efnisöflunina. Það sendi okkur í
Smuguna. En menn mega ekki
treysta á að veiðimennska
bjargi öllu, eins og stundum
virðist vera. Hún er aðeins hluti
af lengra ferli og þegar ég tala
um hana sem Akillesarhæl þá á
ég viö að hún ein nægi ekki til
þess ab framfleyta íslensku
þjóðarbúi. Ef menn freistast
hins vegar til ab horfa ein-
göngu á hana og það hamlar
því að ráðist verði í önnur
bráðnauðsynleg verkefni á svibi
sjávarútvegs, þá er hún ekkert
annað en Akillesarhæll."
Abeins á færri stórra
aðila ab koma sér
upp þekktum vöru-
merkjum
„Við erum fyrst og fremst
matvælaframleiðsluþjóð og
komum til með að verba að
Dr. Arnar Bjarnason.
byggja lífsmöguleika okkar á
því í framtíðinni," segir Arnar
og leggur áherslu á orðin. „Á
hinn bóginn þá finnst mér
stundum eins og ýmsir aðilar í
þjóðfélaginu hafi ekki áttað sig
á þessu. Stjórnmálamennirnir
tala um það á hátíðlegum
stundum og sama á við um for-
ystumenn verkalýðshreyfingar-
innar. Þeir tala um gæði ís-
lenska fisksins, en virðast ekki
hafa hugmynd um að erlendur
neytandi, sem fer inn í stór-
markað að loknum vinnudegi
til þess að kaupa í matinn,
tengir ekki góðan fisk við Ís-
land. Líkast til veit hann lítið
um ísland. Ef til vill veit hann
að það er til, en ekkert meira.
ísland er ekki daglega til um-
ræðu í öðrum löndum og
margt fólk veit ekkert um land-
ið, hvað þá hvaða atvinnuvegi
við stundum og hvaða matvæli
við framleiðum.
Arnar segir erfitt fyrir íslend-
inga að koma sér upp þekktum
vörumerkjum erlendis og það
sé aðeins á færi stórra matvæla-
fyrirtækja. Árið 1992 hafi
stærsti sérmerkjavöruframleið-
andi sjávarafurba í Bretlandi
áætlað að verja sem svarar 500
milljónum íslenskra króna í
auglýsinga- og kynningarkostn-
að yfir tveggja ára tímabil,
vegna einnar nýrrar vöru sem
það var að setja á markað. Þetta
samsvari um það bil 0,5% af ár-
legu heildarútflutningsverb-
mæti sjávarafurða frá Islandi.
Þetta verði einnig að skoða í
ljósi þess að líftími vara sé sí-
fellt að styttast og líftími 90%
nýrra vara sé skemmri en eitt
ár.
Verkalý&shreyfingin
ekki me& á nótunum
„Þegar kemur að framkvæmd-
um er oft eins og okkur skorti
skilning á því hvernig vib ætlum
og verðum að bera okkur að til
að viðhalda og auka framleiðslu-
starfsemina," segir Arnar og
bendir sérstaklega á forystu
verkalýbshreyfingarinnar í því
efni.
„Verkalýðshreyfingin hefur
raunverulega reynt að leggja
steina í götu þeirrar þróunar sem
þarf að verða. Hún rígheldur í úr-
elt fyrirkomulag kjarasamninga
vib sjómenn. Kjarasamninga sem
tryggja fyrsta þætti sjávarútvegs-
ins, fiskveiðunum, hæstan hlut
burtséð frá markaðnum. Burtséð
frá því hvab endanlega fæst fyrir
framleiösluvöruna. Hin síðari
stig, það er að segja framleiðsla
og sala, eiga að taka á sig lægri
framlegð, ef ekki fæst hæsta verð
fyrir afurðirnar. Verkalýðshreyf-
ingin hefur einnig staðið í vegi
fyrir því að taka upp eðlileg
vaktavinnukerfi í frystihúsum o§
öðrum fiskvinnslustöðvum. I
ljósi þeirrar fjárfestingar, sem
efna þarf til þegar fiskvinnslu-
stöðvar eru byggðar upp, er
nauðsynlegt að ná sem bestri
nýtingu út úr fjármununum. Sú
nýting næst ekki, ef miðað er við
að vinnsla fari aðeins fram í átta
eða tíu klukkustundir á sólar-
hring, en hinn tímann standi
tækin ónotuð vegna þess að fólk-
ið fær ekki að vinna. Þarna er ég
ekki að tala um óeðlilega yfir-
vinnu, heldur vaktafyrirkomulag
sem tryggja á að fólk vinni eðli-
legan vinnudag en framleiðslu-
tækin skili meiri aröi."
Arnar segir að vissulega eigi
þetta ekki við um alla og víða
hafi tekist að koma á nokkurri
vaktaskiptingu. En meginhluti
sjávarútvegsframleiðslunnar
byggist engu ab síður enn á ein-
faldri dagvinnu, auk yfirvinnu
eftir þörfum, og það takmarki
þann arð sem hafa megi af fjár-
mununum. Þetta virðist forystu-
menn verkalýðsfélaga ekki vilja
skilja, því færa megi rök fyrir því
að meiri framleiðsla, betri afurðir
og öflugra markaðsstarf skili sér í
vasa almennings í landinu. Þetta
sé dæmi um að heildarhugsun
skorti þegar málefni sjávarútvegs-
ins eru annars vegar.
Lítil fyrirtæki hafa
ekki bolmagn tii að
komast inn á öfluga
markaði
Eitt af því, sem Arnar fjallar
um í ritgerð sinni, er uppbygging
framleiðslunnar auk útflutnings
og söiustarfs. Hann segir að það
umhverfi, sem skapast hafi á er-
lendum neysluvörumörkuðum,
gefi litlum útflutningsaðilum
ekki nægjanleg tækifæri til þess
ab komast inn á markaði. Því sé
ljóst að íslensk fyrirtæki verði að
vinna meira saman en nú tíðkast
til þess að ná nauðsynlegum ár-
angri. Meb auknu frelsi í útflutn-
ingsmálum hafi útflutningsfyrir-
tækjum fjölgað verulega og oft sé
þar um mjög lítil fyrirtæki að
ræða — stundum einyrkja sem
stundi sveiflukennda og árstíða-
bundna framleiðslu.
„Á tímabilinu frá 1980 til 1990
tvöfaldaðist fjöldi fiskvinnslufyr-
irtækja hér á landi. Mörg þeirra
eru mjög lítil og stunda einnig
árstíðabundna framleibslu. A
þessu sama tímabili minnkaði
hlutur 25 stærstu landvinnslufyr-
irtækjanna sem hlutfall af heild-
arhráefniskaupum fiskvinnslufyr-
irtækja úr rúmlega 44% árib 1980
í tæplega 38% árið 1990. Hluti af
þessari þróun var vegna tilkomu
fiskmarkaðanna ásamt auknu
frelsi í útflutningi. Eftir 1990
snérist þessi þróun við og hefur
fiskvinnslufyrirtækjum fækkað
ört síðan. Koma þar mebal ann-
ars til strangari heilbrigðiskröfur,
sem lítil og óburðug fyrirtæki
geta ekki uppfyllt, en einnig staf-
ar þetta að mínu mati af vaxandi
samþjöppun í smásöluverslun í
helstu markaðslöndum okkar er-
lendis. Þarna komum vib aftur að
sama punkti. Litlu fyrirtækin
hafa ekki nægilegan fjárhagsstyrk
eða geta boðið það framleiðslu-
magn sem stórir kaupendur eru
ab sækjast eftir. Virkt þróunar-
starf og strangt gæðaeftirlit eru
einnig mikilvægir þættir í fari
þeirra fyrirtækja sem stóru versl-
anakeðjurnar sækjast eftir."
Samvinnu er þörf
Arnar segir að af þessum ástæð-
um sé meiri samvinnu þörf.
Hann sat á tímabili í stjórn út-
vegsfyrirtækis austur á landi og
segir það hafa verið sér dýrmæt
reynsla. „Þarna fór ég að velta
möguleikum þessara staða fyrir
mér. Nauðsyn þess að halda uppi
atvinnu- og mannlífi þar er aug-
ljós. Þarna býr fólk, og allar eigur
þess em bundnar á þessum stöð-
um. Ef atvinnulífið legðist niður,
þá yrði fólkið eignalaust með það
sama. Mörg þessara fámennu
byggðarlaga víða um landið
byggja á veiðum eins togara og
vinnslu í einu frystihúsi. Um
annað atvinnulíf er ekki að ræða,
utan nokkra þjónustu sem frem-
ur fer minnkandi en að færast í
vöxt. Mörg þessara litlu fyrir-
tækja eiga enga möguleika til
þess að standa sjálfstætt að veið-
um og vinnslu og eru því háð
samvinnu við önnur fyrirtæki og
viðskiptum við stór sölusamtök.
Mín skoðun er að aukin sam-
vinna á landsbyggðinni sé það
eina sem komið geti til bjargar.
Og þá á ég ekki eingöngu við
samvinnu útvegsfyrirtækja, held-
ur samvinnu þessara litlu bú-
svæða á sem flestum sviðum.
Menn geta kallað þetta sam-
vinnustefnuna síðari, ef þeir
vilja. Samvinnustefnan fyrri
grundvallaðist á að ná verslun-
inni inn í landið. Þótt segja megi
að hún hafi verið bam síns tíma,
þá gagnaðist hún vel til þeirra
hluta er hún var stofnuð til. Sam-
vinna fyrirtækja í sjávarútvegi
hefur ekkert meb hugsjónir að
gera, heldur er hún hagfræbileg
nauðsyn."
Hugarfarsbreytingar
er þörf
Arnar segir að raði menn hin-
um fjómm þáttum sjávarútvegs-
ins í rétta forgangsröð — þar sem
markaðurinn verði settur í fyrsta
sæti og stefnt að því að vinna
sem mest af framleiðslunni í
neytendapakkningar fyrir vérsl-
anir og veitingahús — þá eigi at-
vinnugreinin bjarta framtíð.
Þetta muni eflaust kosta nokkur
átök, en fyrst og fremst þurfi
ákveðin hugarfarsbreyting ab
koma til. Og þessi hugarfars-
breyting verði að ná til allra
þeirra er að atvinnugreininni
koma, frá því fiskurinn er dreg-
inn úr sjónum þar til hann er
kominn á borð neytenda úti í
heimi. Ef ekki takist að breyta
hugarfari þjóðarinnar í þessu
efni, þá sé ljóst að hún hafi kosið
sér sveiflukenndan efnahag og
takmarkaðri lífskjör til frambúðar
en hún þurfi ab búa við.
-Þ/