Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.2006, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. febrúar 2006
P
rýðileg umræða Morgunblaðsins
um stöðu íslenskrar tungu í
Lesbók 22. janúar var hressandi
undantekning frá því einhæfa
fari sem slík umræða lendir
gjarnan í. Þar eru tveir vargar í
véum einna skæðastir: a) heimsósómastíllinn
sem umræðan er gjarnan þrúguð af, b) hneigð-
in til að tala svo almennt um málið að umræðan
leiðir ekki til neins.
Þessari Lesbókarumræðu tókst hins vegar
að vekja athygli á tvennu sem íslensku máli
stafar nokkur ógn af. Annars vegar er hirðu-
leysi ráðamanna um íslensku í skólakerfinu,
sem nú sjást skýr dæmi um bæði á há-
skólastigi og á framhaldsskólastigi. Þar stang-
ast á orð og athafnir. Fræðigreinin íslenska er
í raun öskubuska Háskóla Íslands. Þrátt fyrir
allt ríkidæmið í sam-
félaginu heyrast
fregnir af samdrætti
og niðurskurði og þeir
sem ráða yfir fjármunum eru sinnulausir um
framtíð greinarinnar. Á framhaldsskólastigi
hefur þegar verið dregið úr íslenskukennslu
og í Lesbókinni tíundar flokkur mennta-
málaráðherra tillögur um frekari niðurskurð
sem helsta afrek sitt á þessu sviði.
Hitt stóra málið er hvernig viðskiptalífið og
nýju háskólarnir líta nú á ensku sem mikilvæg-
ara tungumál en íslensku. Væntanlega er það
angi af þeirri „útrás“ sem er helsta fagnaðar-
erindi nútímans. Af þessu hafa áhugamenn um
viðgang íslenskunnar vitanlega áhyggjur. Þeir
tala gjarnan um sterka stöðu enskunnar sem
einn helsta vandann og stundum sleppa inn
gamalkunnar heilsufarsmyndhverfingar eins
og í baráttunni við þágufallssýkina. Þá er sagt
að íslenska „smitist“ af ensku.
Slík orðanotkun er ekki endilega vel fallin til
að upplýsa málið. Þótt það sé varla ætlun
þeirra sem nota líkinguna er eins og í henni búi
sá skilningur að einangrun íslenskunnar sé
helsta vörnin og að meiri notkun ensku auki
smithættuna. Ég held að það sé nauðsynlegt
að dýpka líkinguna og segja: í þessu tilviki eins
og fleirum er mikilvægast að sjúklingurinn
missi ekki meðvitund. Bólusetningin er þá
þekking á tungumálinu, æfing í notkun þess og
umfram allt íhugun um tungumálið. Eins og
kemur skýrt fram víða í téðri Lesbók eru ensk
áhrif ekki endilega ill. Þau valda fyrst og
fremst krankleika málsins þegar fólk lætur
enskuna hertaka sig hugsunarlaust. Sá sem
slettir ensku af ásettu ráði er ekki jafn sjúkur
og sá sem gerir það hugsunarlaust.
En það þarf líka að kafa dýpra þegar rætt er
um ensk áhrif. Mér finnst ófullnægjandi þegar
rætt er um glímu ensku og íslensku að enska
sé ekki skilgreind nánar – eins og það liggi fyr-
ir hvað enska sé. Þegar ég heyri að enska sé
töluð á stjórnarfundum KB-banka hugsa ég:
Hvaða enska? Hvaða orðaforða hafa þeir sem
þar vinna? Eru þeir jafn góðir í ensku og þeir
halda? Kunna þeir hana betur en íslensku?
Eitt sinn sagði frömuður í íslensku menn-
ingarlífi í sjónvarpsviðtali að Íslendingar væru
að sinni hyggju nánast tvítyngdir og á hans
vettvangi notuðu menn ensku og íslensku jöfn-
um höndum. Nokkru síðar sat ég í nágrenni
við sama mann á kaffihúsi og var hann þá að
vísu að tala ensku. En enskan sem hann talaði
þætti hvorki góð latína né góð enska hjá þeim
sem hafa ensku að móðurmáli. Þvert á móti
hafði hún þau áhrif að hann virtist einfaldari
og grunnhyggnari en hann eflaust er.
Varasamasti misskilningurinn í umræðu um
stöðu ensku og íslensku hér á landi er þegar
Íslendingar telja sér trú um að þeir séu tví-
tyngdir. Mín reynsla er að Íslendingar séu
ekki nærri jafn góðir í ensku og þeir halda.
Sjálfur þarf ég mjög oft að tala og skrifa ensku
í mínu starfi. Um daginn var ég enn eina ferð-
ina að paufast við að taka saman ritaskrá eins
og nýja vísindasamfélagið krefst. Þá taldi ég
30 greinar í vísindarit á ensku og 20 erindi. Ég
fæ ekki séð að það hafi skaðað íslenskunotkun
mína hætishót að skrifa á ensku. Á hinn bóginn
finnst mér ennþá þrekraun að hugsa á ensku
þó að mér hafi farið fram síðan ég skrifaði
fyrst á ensku. Mér finnst iðulega eins og hugs-
un mína setji niður við að orða hana á erlendu
máli þó að ég kunni það þokkalega.
Enska er ekki einfalt mál. Íslendingur sem
hefur sett saman texta á ensku um hríð er enn
að rekast á smáorð sem hann veit ekki alveg
hvar eiga heima í setningunni. Það er leitun að
Íslendingi sem gerir alltaf greinarmun á v og
w, afraddar ekki stundum óvart l eða n á und-
an k eða t eða bætir við blæstri á undan þess-
um lokhljóðum. Orðaforðinn er samt líklega
það sem Íslendingurinn þekkist á. Enska er
rík að orðum og það eru ekki margir Íslend-
ingar sem hafa orðaforða á við menntaðan
Englending á sama aldri.
En jafnvel þó að ný kynslóð Íslendinga kom-
ist yfir alla þessa hjalla er ekki þar með sagt að
íslensku stafi hætta af því. Jafnvel við sem höf-
um lengi fylgst með umræðunni um ágengni
enskunnar höfum aldrei heyrt nákvæma
greiningu á hvers konar enska er Íslendingum
verst. Fara Íslendingar að missa tökin á eigin
máli þegar þeir hafa loksins lært að gera
greinarmun á v og w í ensku? Eða er til orðinn
hópur Íslendinga sem hefur hvorki sæmileg
tök á eigin máli né ensku? Sem leggur sig
hreinlega ekki eftir góðri færni á neinu tungu-
máli? Í framhaldinu er best að segja það eins
og er: Ég óttast ekki betri tök Íslendinga á
ensku. Þvert á móti held ég að þau styrki vit-
und þeirra um eigin mál. Mér finnst raunar
ólíklegt að Íslendingur sem lifir og starfar hér
á landi nái góðum tökum á ensku nema að tök
hans á íslensku séu líka sterk. Þeim mun
skæðari óvinur er tvítyngisgoðsögnin, sú hug-
mynd margra Íslendinga að þeir tali nánast
fullkomna ensku og að bráðum nái öll þjóðin
fullkomnu valdi á ensku. Þeir sem þurfa oft að
tjá sig á ensku í starfi sínu þekkja manngerð-
ina: Íslendinginn (þetta á ekki aðeins við Ís-
lendinga en ég er að tala um þá hér) sem
stendur kokhraustur upp á alþjóðlegu þingi
með erindi sem enginn enskumælandi hefur
svo mikið sem lesið yfir. Og frá honum
streyma hugtök sem merkja eitthvað svipað og
ætlunin var en alls ekki það sama. En þó að
honum takist ekki að koma nema helmingnum
af hugsun sinni á framfæri bregður Íslend-
ingnum sem talar fullkomna ensku í eigin huga
alls ekki. Hann er hæstánægður með sína
ensku og telur hana fullboðlega á alþjóðavett-
vangi.
En hún er það ekki. Sú sjálfsblekking
margra Íslendinga og annarra sem ekki hafa
ensku að móðurmáli að enskan þeirra sé betri
en hún er í raun veldur stéttaskiptingu í heim-
inum. Sú er svo sannarlega raunin í menning-
ar- og fræðaheiminum (sjálfsagt enn frekar í
hugvísindum en raunvísindum) og líklega í við-
skiptalífinu líka (þó að eflaust tali peningar
alltaf sínu máli). Sá sem hefur orðaforða lítt
menntaðs unglings er ekki tekinn alvarlega.
Og það gildir oft um Íslendinga sem fara út í
hinn stóra heim. Þeir eru álitnir meiri furðu-
verk en ætlunin er – það eru ekki allir jafn
leiknir að heilla fólk og Björk sem á sér líka
annað mál sem er tónlistin. En vegna þess að
enskumælandi menn eru kurteisari við þá sem
tala bjagað og barnalega en til dæmis Íslend-
ingar og Danir (enda vanari því að farið sé með
tungumál þeirra á ýmsa lund) tekur það
syndaselinn oft langan tíma að komast að því.
Aukinheldur eru áhrifin gjarnan í undir-
meðvitund hinna enskumælandi: sá sem talar
ekki fullkomna ensku er ekki fyrirlitinn op-
inskátt en samt hefur það áhrif á hvernig hon-
um er tekið.
Íslendingar munu aldrei geta valið milli þess
að tala fullkomna íslensku og fullkomna ensku.
Kynslóðin sem nú vex úr grasi er sjálfsagt
mun betri í ensku en forfeðurnir þó að ensku-
kunnáttan sé ekki alltaf fjölbreytt – á henni má
samt byggja. En því fer víðs fjarri að ungir Ís-
lendingar séu nógu góðir í ensku til þess að
geta alið upp tvítyngda kynslóð. Sú enska sem
yrði til ef Íslendingar reyndu núna að gerast
tvítyngdir yrði nýtt mál: ísl-enska. Hætt er við
að hún nyti lítillar virðingar í heimi þar sem
enskumælandi menn fara með völdin. Jafnvel
þótt Baugur keypti Harrods.
Íslenski tvítyngisdraumurinn er á misskiln-
ingi byggður. Vera má að sterk staða ensku
ógni íslensku en ekki þannig að Íslendingar
eigi nokkurn möguleika á að kasta eigin máli
og taka upp ensku sem enskumælandi fólki
þætti boðleg. Þess vegna held ég að það sé
ekki nóg að segja bara enska. Við þurfum að
spyrja: Hvaða enska? Og síðan: Hvað er það
sem raunverulega býðst?
Hvaða
enska?
„Íslenski tvítyngisdraumurinn er á misskiln-
ingi byggður,“ segir í þessari grein þar sem
bent er á að Íslendingar tali kannski ekki
eins góða ensku og þeir halda.
Höfundur er fræðimaður, kennari og bloggari.
Ísl-enska „En því fer víðs fjarri að ungir Íslendingar séu nógu góðir í ensku til þess að geta alið upp tvítyngda kynslóð. Sú enska sem yrði til ef Íslendingar
reyndu núna að gerast tvítyngdir yrði nýtt mál: ísl-enska.“
Eftir Ármann Jakobsson
armannja@hotmail.com
Dómadagsspáin um dauða tungu-málsins er dómadagsþvæla. Trúaslíkir dómadagsspámenn því virki-lega að fólk hætti bara sísona að
tala saman á íslensku eftir hundrað ár eða eru
þessir menn bara að hrista sig? Ég veit það
ekki, en hitt veit ég að nú á dögum skrifa
miklu fleiri miklu meira en nokkurn tíman áð-
ur. Þegar ég var að alast upp skrifuðu menn
varla nokkuð, sendi-
bréfið var dautt og tölv-
an ekki enn í hvers
manns kjöltu. Nú á dög-
um skrifar ungt fólk í gríð og erg; tölvupósta,
smáskilaboð í síma, skjáspjall, bloggsíður og
hvað og hvað. Margt af þessu eru skapandi
textar og snjöll notkun á tungumálinu - sann-
kallað nýmæli. Tungumálið verður að fá að
vera lifandi og þróast áfram eins og allt annað
í mannfélaginu, það má ekki reyra það pikk-
fast í spennitreyju hreintúngustefnunnar, þá
fyrst erum við komin í alvarlegan vanda.
Sannast sagna er ég hræddari um að sjálf-
skipaðir málhreinsunarmenn kæfi íslenskuna
til dauða, heldur en að unglingarnir eyðileggi
hana með því að ögra málinu og aðlaga að
nýjum tíma, nýrri tækni, öðru umhverfi.
Á ráðstefnum í Norrænum húsum, Þjóð-
arbókhlöðum og allskonar Þjóðmenning-
arhúsum situr fólk á miðjum aldri með ugg í
brjósti. Heilagt í framan lýsir það áhyggjum
sínum yfir enskunni, að hún tröllríði núorðið
öllu, að hún taki á endanumvið af íslenskunni
okkar ástsælu. Á einni slíkri ráðstefnu, sem
nýlega var haldin í Norræna húsinu, sagði
Páll Valsson, útgáfustjóri hjá Eddu, að sá
vandi tungunnar sem Fjölnismenn stóðu
frammi fyrir á sínum tíma væri „dvergvaxinn
í samanburði við þá hættu sem nú steðjar að
tungunni“. Hvorki meira né minna! Ég hvet
lesendur til að lesa þessa tilvitnun aftur, hún
er þess virði. En nú er það víst ekki lengur
danskan sem ógnar, heldur enskan illvíga
sem engu eirir. Áhyggjurnar af enskunni eru
merkilegar í ljósi þess að Íslendingar kunna
tæpast að tala ensku, hvað þá að skrifa hana.
Um það get ég vottað sem háskólakennarari,
einn af þeim sem nú er sakaður um að stúta ís-
lenskunni með því að kenna stöku kúrs á
ensku.
En hver er vörn mín í málinu kann einhver
að spyrja? Hún er þessi: Tungumálið er tæki
til að tjá sig en ekki markmið í sjálfu sér. Það
skiptir auðvitað máli að halda tækinu við,
nostra við það og bæta svo það bíti betur. En
það skiptir ekki síður máli að nota það tæki
sem hentar best hverju sinni. Maður notar
ekki skrúfjárn þegar skiptilykill dugar betur.
Með því að bjóða upp á kennslu á ensku í ein-
staka námskeiðum og námsleiðum í háskólum
landsins, fá íslenskir stúdentar tækifæri til að
nema við hlið erlendra stúdenta sem flykkjast
hingað í háskólana. En eins og menn vita þá
kunna ekki allir útlendingar íslensku. Vandi
tungunnar í landinu er ekki sá að enskunni
hafi verið hleypt inn í skólakerfið, sá vandi er
allur meiri að íslenskir háskólastúdentar eru
alveg hreint skelfilega lélegir í ensku þótt
þeir sumir haldi kannski annað, það verður
bara að segjast eins og er. Í hnattvæddum
heimi okkar tíma er gerð krafa um að fólk
geti tjáð sig nokkuð skammlaust á ensku,
bæði í ræðu og riti. En hvort sem mönnum lík-
ar það betur eða verr þá er enskan nú orðin sú
tunga sem menn nota í fjölþjóðlegum sam-
skiptum. Flestir vita að betra er að beita skeið
en gaffli við að snæða súpu. Á sama hátt dug-
ar enskan betur en íslenskan í alþjóða-
samskiptum. Um það þarf tæpast að deila þótt
sumir vilji frekar sulla í súpunni sinni með
gaffli.
Til að lifa sómasamlegu lífi hér uppi á
skerinu okkar góða, þurfum við að vera í sem
mestum samskiptum við útlönd. Um það eru
flestir orðnir sammála nú á dögum, þótt alltaf
hafi verið til menn sem vilja halda landinu
lokuðu. Við Íslendingar þurfum því að kunna
bæði íslensku og ensku. Hér býr nú vel mennt-
að fólk og við höfum alla burði til að verða tví-
tyngd þjóð. Og þangað eigum við að stefna
með menntakerfið en ekki aftur til Fjöln-
ismanna, þótt taugin þangað verði vissulega
að vera opin. Verkefnið er því alls ekki að út-
hýsa enskunni úr háskólum og útrásarfyr-
irtækjum, verkefnið er miklu heldur að kenna
fólki að tjá sig jafnt á bragðmikilli íslensku og
góðri ensku. Og að kunna að greina þar á
milli – þannig verndum við íslenskuna best.
Það er grauturinn sem er verstur, ekki er-
lendar tungur eða framþróun málsins.
Kommon!
„Hér býr nú vel menntað fólk og við höfum
alla burði til að verða tvítyngd þjóð. Og þang-
að eigum við að stefna með menntakerfið en
ekki aftur til Fjölnismanna þótt taugin þang-
að verði vissulega að vera opin,“ segir grein-
arhöfundur sem þykir hrakspárnar um tung-
una dómadagsþvæla.
Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Viðskiptahá-
skólann á Bifröst.
Eftir Eirík Bergmann
Einarsson
eirikur@bifrost.is