Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.2006, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. febrúar 2006
Ú
tgáfa bóka um pólitísk efni
náði sögulegu hámarki í
Bandaríkjunum í aðdragand-
anum að forsetakosningunum
2004. Hver bókin rak aðra og
þótt sumar hafi fyrst og
fremst verið áróðurspésar, eintómt skítkast
með öðrum orðum, bar líka nokkuð á skyn-
samlegum röddum. Athyglisverðar persónur
úr stjórnmálalífinu tóku til máls og allnokkur
rit komu út sem hæglega
geta talist virðingarvert
innlegg í þjóðfélags-
umræðuna. Engu að síð-
ur var mikið um bækur
sem lítið erindi áttu til almennings eftir fyrstu
vikuna í nóvember á síðasta ári. Þegar litið er
um öxl er því ekki úr vegi að spyrja: var þessi
umtalsverða útgáfuvirkni hálfgert moldviðri
eða var um gagnlegar upplýsingaveitur að
ræða? Var þjóðfélagsumræðan í Bandaríkj-
unum, eins og hún birtist í bókarformi, hálfgert
lýðskrum eða var tekið á aðkallandi málefnum
á alvarlegan hátt, jafnvel í meira mæli en áður?
Svarið er að sjálfsögðu ekki einhlítt. Enda
þótt maður hafi ekki sjálfur komist yfir að lesa
nema brot af bókunum sem um ræðir, og feng-
ið nasasjón af öðrum í bókadómum og fjöl-
miðlum, hallast ég að þeirri skoðun að um
einkar athyglisverða þróun hafi verið að ræða,
enda þótt moldviðrið hafi á stundum hulið það
sem í raun verðskuldaði athygli lesenda.
Spurning þessi, hvernig sem henni er svo sem
svarað, er þó enn aðkallandi. Ástæðan er sú að
umrædd þróun hefur haldið áfram á þessu ári,
en einkar gott dæmi um það er sá fjöldi bóka
sem komið hefur út í sumar og haust þar sem á
ígrundaðan hátt er hafist handa við það verk-
efni að gera upp við forsendur, útfærslu og eft-
irköst Íraksstríðsins. Þá hefur nokkuð dregið
úr tækifærissinnuðum framlögum til sam-
félagsumræðunnar.
Villta vestrið
Engum blandast hins vegar hugur um að fjöl-
miðlalandslagið í Bandaríkjunum verður að
fúlum sorapytti í aðdraganda forsetakosninga,
og þá er ekki of sterkt tekið til orða. Þannig
hefur það verið lengi og því kom útgáfa póli-
tískra áróðursrita á síðasta ári lítið á óvart
(enda þótt eflaust megi deila, upp að ákveðnu
marki, um hvað flokkist sem „áróðursrit“ og
hvað ekki). Og þótt við séum nýbúin að halda
því fram að útgáfa slíkra bóka hafi dregist sam-
an árið 2005 þýðir það þó ekki að hún hafi gufað
upp. Hér verður nefnilega fjallað um nýlega
bók þar sem ómurinn af hinu pólitíska skítkasti
sem öðru fremur einkenndi dapurlegasta anga
stjórnmálaútgáfunnar á síðasta ári hljómar á
nýjan leik. Ég vísa hér til nýlegrar bókar Bern-
ards Goldbergs, 100 People Who Are Screwing
Up America (100 manns sem grafa undan
Bandaríkjunum). Bernhard er nokkuð þekktur
fjölmiðlamaður í Bandaríkjunum. Hann hefur
um árabil starfað sem fréttamaður í frétta-
þættinum 48 Hours (48 klukkustundir) og gefið
út nokkrar bækur, þar á meðal Bias (For-
dómar) sem gerði meint samsæri vinstrisinn-
aðra fjölmiðla að umfjöllunarefni.
Af hverju þessi bók?
Hvers vegna skyldi maður beina sjónum að
þessari bók frekar en einhverju öðru, einhverju
sem e.t.v. ber meiri svip af alvarlegu og athygl-
isverðu inngripi í menninguna og samfélags-
umræðuna? Þessi spurning á fullan rétt á sér
og kannski er ekki auðvelt að svara henni,
a.m.k. á sannfærandi hátt. Tvær undan-
komuleiðir, eða afsakanir, blasa þó við. Annars
vegar sú sem höfðar til virðingarverðs áhuga á
því sem miður fer í þjóðfélagsumræðunni og
hins vegar sú sem viðurkennir að umrædd bók
er nokkuð skemmtileg. Og það verður að við-
urkennast að seinni ástæðan reyndist meiri afl-
vaki fyrir skrif þessarar greinar en sú fyrri.
Nú, segir maður undrandi, hvað er þá svona
skemmtilegt við þessa bók? Þetta er líka mik-
ilvæg spurning. Er það tónn verksins, viðhorfið
sem liggur bókinni til grundvallar? Ekki er víst
að svo sé. Í raun er viðhorfið sem liggur bók-
inni til grundvallar dæmigert fyrir það sem úr-
skeiðis hefur farið í bandarískri menningu und-
anfarin ár, sem reyndar er meint viðfangsefni
sjálfrar bókarinnar. Þar á ég við sjálfsánægða
þröngsýni, þrúgandi siðferði (með sterkri vísun
til kristilegrar trúfræði), skilningsleysi á heim-
inum utan mæra föðurlandsins og ýmiss konar
ranghugmyndir (í sálfræðilegum jafnt sem
efnahagslegum skilningi) um útópísk eigindi
bandarískrar samfélagsgerðar.
Það munar ekkert um það. Málsgreinin hér
að ofan reyndi ljóslega að skjóta bókina í kaf.
Er hægt að halda áfram eftir svona reiðilestur?
Hvernig getur lesanda sem lýsir bókinni á
þennan hátt þótt hún skemmtileg? Dugir það
til að höfundur sé kraftmikill stílisti og heilmik-
ill húmoristi? Varla. En kannski eru það ein-
mitt ofantaldir þættir, það sem gagnrýnt var
hér fyrir ofan, sem þrátt fyrir allt gera bókina
skemmtilega. Höfundur hefur lítinn áhuga á
því að dulbúa skoðanir sínar. Þess í stað flagg-
ar hann þeim í hæstu stöng. Í ákafa sínum lík-
ist hann dálítið bílstjóra sem keyrir á ofsahraða
eftir samfélagshraðbrautinni; ökumanni sem
sendir öðrum ökumönnum tóninn um leið og
hann tekur fram úr þeim. Eða reynir að taka
fram úr þeim. Vandamálið sem umræddur bíl-
stjóri glímir við er að hann ferðast eftir fjölfar-
inni hraðbraut en er því miður afskaplega nær-
sýnn, ef ekki bókstaflega staurblindur, og
lendir því sífellt í árekstrum, bæði við veru-
leikann og þá sem hann vill fara fram úr.
Svekktur og súr situr Goldberg eftir og sektar
hina ökumennina í huganum.
Svartur listi
Bók Goldbergs er listi yfir óvini sem ber að
hafa auga með, ef ekki hreinlega bregðast við á
enn róttækari hátt. Það eru að minnsta kosti
undirliggjandi skilaboð bókarinnar, þótt að-
ferðafræði höfundar einskorðist á yfirborðinu
við kímni og gamansama sleggjudóma. Þeir
einstaklingar sem teknir eru til umfjöllunar, en
líkt og titillinn gefur til kynna er um að ræða
hundrað manns, fá hver sinn kafla þar sem
fjallað er um feril, ævi og afbrigðileika þeirra í
grófum dráttum. Þessir kaflar, eða dómar, eru
misjafnlega vel útfærðir en þeir bestu ná þó
umtalsverðum hæðum. Stundum líkjast þeir
meira að segja fornum sögum hvað knappan
stíl varðar. Tónlistarkonan Courtney Love er
til dæmis afgreidd með einu orði: „Ho.“ Aðrir
söngfuglar, líkt og Barbara Streisand og Mich-
ael Jackson, eru teknir á teppið, en Love stend-
ur þó upp úr sem sá óvinur almennings sem
auðveldast er að afgreiða. Jackson og Love þó
hálfgerðar undantekningar. Flestir sem Gold-
berg fjallar um komast á listann sökum póli-
tískra skoðana sinna en Jackson flýtur með af
öðrum ástæðum og eitthvað virðist höfundi
þykja Love skorta á siðferðissviðinu.
Skemmdu eplin sem Bernhard fjallar um
koma úr ólíkum áttum. Margir tengjast að vísu
Hollywood, eða skemmtanaiðnaðinum í víðri
merkingu, og sumir koma hreinlega á óvart.
Þar á meðal er James Wolcott, pistlahöfundur
fyrir tímaritið Vanity Fair, en hann fær aldeilis
fyrir ferðina. Þessi ágæti dægurmála- og
menningarummælandi er kannski ekki aug-
ljósasta dæmið um mein sem nú um mundir
þjaka Ameríku en Goldberg hefur kafað dýpra
en við hin.
Í umfjöllun sinni um pistlahöfundinn vísar
Goldberg til skilaboða sem birtust á heimasíðu
Wolcotts skömmu fyrir forsetakosningarnar á
síðasta ári, en þau hljóðuðu svona: „Ég er að
búa mig undir útkomuna, sem getur farið á
hvorn veginn sem er. Ef Kerry sigrar mun ég
skrifa eitthvað í líkingu við þetta á heimasíðuna
mína: ‘Stundin til að slíðra sverðin er runnin
upp,’ eða eitthvað álíka göfugt. Ef Bush sigrar
munu ummælin vera heimspekilegri: ‘Flott er.
Gerðu það sem þú vilt, Ameríka, kafnaðu bara í
eigin ælu, þú verðskuldar að deyja.’ Síð-
arnefndu ummælin þarf reyndar eitthvað að
pússa.“
Goldberg les skrif þessi nokkuð bókstaflega
sem blákalda lýsingu á stjórnmálalegum við-
horfum „elítunnar“ í New York (Wolcott skrif-
ar jú fyrir Vanity Fair). Þetta með að kafna í
eigin ælu er að hans mati afskaplega sjokk-
erandi yfirlýsing, kallast á við kommúnisma og
jaðrar við föðurlandssvik, auk þess að vera
smekklaus með afbrigðum. Nú kann vel að
vera að fleirum en Goldberg finnist þessi um-
mæli ámælisverð, þrátt fyrir þá öryggisventla
sem Wolcott sjálfur lætur fylgja yfirlýsingunni.
Hvernig sem viðbrögðum manns er svo sem
háttað er umfjöllun hans um Wolcottt nokkuð
dæmigerð; umfjöllunin snýst og hringsnýst í
kringum þessa einu tilvísun; ferill þess sem um
ræðir er settur til hliðar, og kannski er það
sjálfsagt þar sem fleiri sannana er vart þörf um
það að Wolcott vill Ameríku illt.
Ýmislegt í bókinni kemur þó ekki á óvart. Sú
staðreynd að bandaríska fræðimanninum
Noam Chomsky er lýst sem einni alvarlegustu
ógn sem að Bandaríkjunum steðjar nú um
mundir kemur til að mynda ekki á óvart. Líkt
og Wolcott varð að táknmynd fyrir menningar-
elítuna í New York er Chomsky lýst sem tákn-
mynd fyrir þær öfgakenndu skoðanir sem eink-
um eru ræktaðar í háskólum. Þá er bent á að
Chomsky sé vinsæll í Evrópu. Nokkuð sem vit-
anlega er ekki traustvekjandi. Helsta synd
Chomskys er þó sú að vera innfæddur. Hann er
Bandaríkjamaður sem hefur lifibrauð sitt af því
að gagnrýna Bandaríkin. Chomsky er með öðr-
um orðum lifandi þversögn. Þá er eitthvað ein-
kennilegt við það hversu afkastamikill hann er.
Það eina sem kemur á óvart varðandi um-
fjöllunina um Chomsky er að hann sé ekki sett-
ur í efsta sæti yfir óvini almennings. Þess í stað
vermir hann aðeins ellefta sæti yfir hættulega
Ameríkana. Enn hættulegri eru til að mynda
New York Times-pistlahöfundurinn Paul
Krugman sem fyrir tveimur árum gaf út hina
framúrskarandi The Great Unraveling (Allt
lætur undan, 2003) og öldungadeildarþingmað-
urinn Ted Kennedy. Í efsta sæti, í öndvegi, eða
í neðsta sæti (fer eftir því hvernig maður lítur á
það) er svo kvikmyndagerðarmaðurinn og rit-
höfundurinn Michael Moore. Nokkuð sem
kemur ekki endilega á óvart. Um er að ræða
áróðursmeistara öfgakenndra samsæriskenn-
inga sem engu að síður reynist vinsæll og það
er vitanlega það sem gerir hann hættulegan.
Vinur almennings
Goldberg er hvorki að predika né þykjast vera
gáfulegur, að eigin sögn. Hans eina vopn er
heilbrigð skynsemi og henni beitir hann til að
skilgreina það sem hefur gert bandarísku þjóð-
ina mikilfenglega (framtak og frelsi). Þessari
sömu heilbrigðu skynsemi beitir hann einnig til
að einangra og varpa ljósi á þá fimmtu herdeild
sem í faðmi móðurjarðarinnar spýtir út úr sér
geirvörtunni og í stað þess að teyga frelsis-
mjólkina bítur til blóðs.
Sökudólgarnir sem hann fjallar um falla í
nokkra aðskilda flokka. Og flokkunarkerfi bók-
arinnar verðskuldar síst minni athygli en inn-
takið, eða sjálfur listinn. Aðferðafræði hugvís-
inda og raunvísinda er hér beitt á
mikilfenglegan hátt. Viðfangsefnið er sund-
urgreint og flokkað, nokkuð sem vissulega telst
fyrsta skrefið í hefðbundnum rannsóknum og
úr verður þekkingarfræðilegt kerfi sem ber
bókina á öxlum sínum. Fyrst ber að nefna
Gáfuglæpamennina, en það eru háskólapró-
fessorar sem um landið þvert og endilangt
eitra fyrir ungu kynslóðinni. Stjórnmálaskoð-
anir háskólafólks, samkvæmt Goldberg, mæl-
ast annaðhvort sem vinstrisinnaðar eða öfga-
vinstrisinnaðar. Það að sleppa prófessorum
lausum til að umgangast ungviðið, framtíð
þjóðarinnar, að vild og án eftirlits reynist ein af
brotalömum bandarísks lýðræðis.
Næstir koma Sjónvarpsasnarnir en það eru
fréttamenn í ljósvakamiðlum sem ganga erinda
þeirra sem vilja Bandaríkjunum illt. Sú stað-
reynd að Sovétríkin eru ekki lengur til hefur
litlu breytt varðandi fjandsemi þeirra í garð
lýðræðis og markaðskapítalisma. Veiðilendur
þeirra eru fjölmiðlarnir eins og þeir leggja sig.
Eina undankomuleiðin er bloggið. Í órit-
stýrðum, staðreyndaheldum og draum-
kenndum veruleika bloggsins er sannleikann
að finna. Það eru síðan blóðbönd sem tengja
bæði Gáfuglæpamennina og Sjónvarpsasnana
við Ameríkuhatarana, en það er þriðji flokk-
urinn og kannski sá hættulegasti. Þetta eru
svokallaðir menningarvitar, þeir sem halda að
þeir viti alltaf best, og viti alltaf meira en þú.
Menningarvitarnir líta niður á „venjulega“
Ameríkana, þeir flækja og snúa út úr heil-
brigðri skynsemi. Skelfilegt fólk með öðrum
orðum. Og ósjaldan vinsamlegt í garð araba.
Síðast en alls ekki síst ber að nefna Hollywood-
hanana, laumukommúnista eða yfirlýsta
homma sem hafa lent í því að verða frægir og
geta ekki haldið kjafti. Fólk sem bara vegna
þess að það skreytir forsíður slúðurblaða held-
ur að það sé eitthvað merkilegra en aðrir.
Eftir að hafa þannig á allt að því nátt-
úrufræðilegan hátt skilgreint viðfangsefnið
heldur Goldberg á vit nákvæmari rannsókna.
Það eru einmitt þessar rannsóknir sem reynast
svo skemmtilegar. Rangt væri þó að halda
fram að bókin hefði ekkert skýringargildi. Bók-
in varpar takmörkuðu ljósi á viðfangsefnið –
fólkið sem prýðir listann – en birtir þess í stað
mynd af tiltekinni orðræðu sem nú um mundir
er algeng og vinsæl í Bandaríkjunum. Orðræðu
sem reynir að dulbúa hugmyndafræði á bak við
hugtakið „heilbrigð skynsemi“ og uppnefnir
gagnrýna hugsun sem föðurlandssvik. Bókin er
vissulega fyrirtaksúttekt á því sem er að
Bandaríkjunum nú um stundir en ekki á þann
hátt sem höfundur hafði hugsað sér.
Af sleggjudómum, óvinum
almennings og öðru sem
úrskeiðis hefur farið
Hvað hrjáir Bandaríkjamenn nú um stundir?
Bernard Goldberg reynir að svara þessari
spurningu í bók sinni 100 People Who Are
Screwing Up America þar sem hann, eins og
heitið bendir til, skellir skuldinni á hundrað
nafngreinda einstaklinga en í þeim hópi eru
fólk úr afþreyingariðnaði, blaðamenn, sjón-
varpsmenn og menningarvitar svokallaðir
áberandi. En hvað segir þessi bók í raun um
vandann sem steðjar að Ameríkönum?
Eftir Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Höfundur er bókmenntafræðingur.
100 manns sem grafa undan Bandaríkjunum Bók
með lista yfir fólk sem þarf að hafa auga með,
að mati höfundarins.
Bernard Goldberg Vopn hans er, að eigin sögn,
almenn skynsemi, hann er hvorki að predika né
þykjast vera gáfulegur.