Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.2006, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. febrúar 2006 | 7
Enidar sýndu ekki veruleika minn þar sem
fólk þurfti stundum að létta á sér og þegar ég
reyndi að endurspegla veruleika bókanna fór
allt í vitleysu. Íbúar Reykjavíkur á 8. ára-
tugnum vildu ekki að stelpa njósnaði um þá
og eini maðurinn í götunni sem gat talist
varaþunnur var Gunnar, frændi minn, sem
aldrei gerði flugu mein.
Íslenskir rithöfundar skrifuðu ekki mikið
um venjulegar stelpur í venjulegu reykvísku
hverfi á 8. áratugnum. Enn ríkti sá hugs-
unarháttur að borgin væri ekki svo merkileg
að ástæða væri til að leggja hana undir heilu
barnasögurnar auk þess sem sveitin hefur
alltaf þótt mun heilnæmari fyrir börn. Því
fannst höfundum fara best á því að senda þau
þangað strax í sögubyrjun ef þau bjuggu þar
ekki þá þegar. Ekki þurftu sögupersónurnar
annað en að hnjóta þar um þúfu til að lenda í
ævintýrum.
Inn á milli bóka Enid Blyton las ég því
reiðinnar býsn af sögum sem gerðust úti í
sveit og einhverra hluta vegna finnst mér
furðumargar af erlendu bókunum sem ég las
og höfðu verið þýddar yfir á íslensku líka hafa
gerst úti á landi. Að minnsta kosti virtust
stelpurnar allar hafa getað verið systur Heiðu
og geta rakið ættir sínar til Betlehem. Þær
flæktust á eftir geitum í fjalllendi á milli þess
sem þær gáfu blindum sýn og lömuðum mátt.
Áhrifin af öllum sveitasögunum létu ekki á
sér standa því fyrsta sagan sem ég samdi, þá
átta ára gömul, gerðist ekki á malbikinu,
heldur í sveit. Efnið var heldur lítilfjörlegt því
hún fjallaði um hrafn sem var að stríða hundi.
Þetta var ekki bara rislítil saga, heldur líka
örstutt. Það háði mér nefnilega hvað ég
þekkti lítið til í sveitum landsins – þrátt fyrir
allan bókalesturinn. Ekkert þekkti ég heldur
til hunda því á þessum tíma var hundahald,
líkt og bjórinn, bannað í Reykjavík. Næsta
F
yrsta myndabókin fyrir börn
sem gefin var út á Íslandi kom
út árið 1853. Hún var á fræði-
legum nótum og fjallaði meðal
annars um framandi dýr, sög-
ur úr Biblíunni og ánauð
danskra bænda, enda eflaust þýdd úr dönsku
þótt ekki hafi þótt ástæða til að geta þess. Í
formála bókarinnar var aðeins tekið fram að
myndirnir ættu „að vekja lestrarlöngun
barna, skemmta þeim og fræða þau um ým-
islegt“. Um miðja þarsíðustu öld þótti börn-
um líklega ánauð danskra bænda áhugaverð-
ari en jafnöldrum þeirra þætti nú, enda alin
upp í bændasamfélagi og landið að auki undir
danskri stjórn. Kannski hlakkað hafi í krökk-
unum að vita að dönsk alþýða hefði það síst
betra en sú íslenska.
Samt er ég viss um að
þeir hefðu alveg viljað
heyra sögu um eitthvað
allt annað hefðu þeir verið spurðir en á þess-
um tíma voru börn örugglega aldrei spurð um
neitt. Það veit enginn hvaða skoðanir börn
um miðja 19. öldina höfðu, hvort þeim fannst
skemmtilegra að passa kindur eða raka í
flekki, eða hvort þeim fannst það yfirhöfuð
skemmtilegt. Þetta var áður en börn fóru að
blogga um tíðindi úr eigin sálarkirnum og
voru fengin til að yrkja ljóð á mjólkurfernur
eins og tíðkaðist hér um tíma.
Hefði ég verið spurð þegar ég var lítil hvað
mig langaði mest til að lesa um hefði ég ef-
laust svarað að mig langaði til að lesa um
stelpu sem bjó í venjulegu hverfi í Reykjavík,
átti venjulegar vinkonur og gekk í venjulegan
skóla. „Venjuleg“ þýddi auðvitað að hún átti
að vera sem líkust sjálfri mér en það hefði ég
aldrei þorað að viðurkenna. Þessi venjulega
stelpa mátti alveg lenda í óvenjulegum að-
stæðum en hún varð að leysa úr þeim á
venjulegan hátt. Enga töfrasprota eða tindil-
fættar álfkonur, takk, heldur bara gamla
góða hyggjuvitið. Raunsæið hefði verið góð
tilbreyting frá öllum dularfullu göngunum,
hellunum og öðrum freudískum náttúru-
undrum sem varaþunnir menn frá Wales lok-
uðu heilu systkinahópana inn í í bókum Enid
Blyton. Hvar ætli þau pissi? spurði ég sjálfa
mig oft að þegar börnin höfðu verið lokuð
dögum saman inni í einhverri prísundinni.
Enid var allt of siðsöm til að fara að svara
slíkum spurningum sem er samt undarlegt
því börnin í sögunum hennar drukku heil
ósköp af því sem þýtt var með orðinu „rót-
arbjór“. Á uppvaxtarárum mínum var bjór
bannaður hér á landi en í enskum sveitum
sátu börn og svoleiðis svolgruðu hann í sig.
Síðan bjór var leyfður hefur áfengisdrykkja
aukist til mikilla muna og ekki að efa að þar
kenni áhrifa frá bókum Enidar. Við höldum
enn að þetta sé bara eitthvert gos. Bækur
saga sem ég samdi fjallaði um stelpu sem fór
á skauta og hitti tröll. Tröll voru ekki bönnuð
í Reykjavík á þessum tíma þótt þau væru
sjaldséð. Stelpan og tröllið spjölluðu lítillega
saman og skautuðu smá áður en þau fóru
hvort til síns heima, rétt eins og ég sá fyrir
mér að myndi gerast ef ég hitti tröll. Varla
færi ég að bjóða því með mér heim. Mömmu
var nógu illa við að vinkonur mínar gistu.
Þegar ég skrifaði fyrstu skáldsöguna fyrir
börn, Marta smarta sem kom út árið 2002,
ákvað ég að skrifa um það sem mig langaði til
að lesa þegar ég var lítil, ofurvenjulegan ís-
lenskan krakka sem lendir í óvenjulegum að-
stæðum. Því fannst mér líka mikilvægt að
sagan gerðist í Reykjavík, borginni sem ég
þekki, og að það sæist skýrt og greinilega.
Jóladýrin, sem er önnur barnabókin mín,
sker sig ekkert frá þeirri fyrri að þessu leyti.
Í upphafi átti aðalsöguhetjan að heita Pétur
en ég hvarf snarlega frá því þegar það rann
upp fyrir mér að það hljómaði eins og bókin
hefði verið þýdd en í erlendum bókum er
fjöldinn allur af Pétrum, Axelum, Önnum og
Maríum. Ekki man ég eftir neinum sem hefur
heitið Viðar.
Brian Pilkington var fenginn til að gera
myndirnar við söguna og var ég mjög ánægð
með það, enda er hann bæði reyndur og hæfi-
leikaríkur. Að fáeinum mánuðum liðnum fékk
ég loks að sjá verkið fullklárað. Og þar var
allt sem mig langaði til að væri í bókinni,
snjókoman, jólaskreytingarnar í miðbænum,
tilboðsmerkingarnar í búðargluggunum og
peysan hans Viðars sem liggur á ofninum lík-
lega vegna þess að hann hefur ekki rennt upp
úlpunni sinni og snjóað hefur inn á hann. Síð-
an hafði Brian ekki skilið orðið húnn þegar
talað var um ísbjarnarhún og þess í stað
teiknað risastóran ísbjörn sem var auðvitað
miklu flottara.
Brian fannst Jóladýrin góð saga en hafði
samt orð á því að bókin yrði aldrei seld til
Taívan. Ástæðan var einföld, bókin var of ís-
lensk. Ekki var nóg með að Viðar fengi í skó-
inn, heldur mætir líka íslenskur jólasveinn í
leikskólann hans. Mig langaði til að lestur
bókarinnar stytti börnunum biðina fram að
jólum og það myndi ef til vill skapa hjá þeim
jólastemmningu að taka bókina alltaf fram á
aðventunni. Þá er til siðs á mörgum íslensk-
um heimilum að lesa kverið með vísum Jó-
hannesar úr Kötlum um jólasveinana 13 en
þar er því lýst hvernig þeir pína bæði menn
og dýr og hvernig jólakötturinn étur börn
sem ekki fá föt í jólagjöf. Það eru grimm
skilaboð í landi þar sem himinhár virðis-
aukaskattur er á barnafötum.
En hver þjóð heldur jólin á sinn hátt og ef
til vill voru íslensku jólasiðirnir sem ég
hleypti inn í söguna dýru verði keyptir. Að
minnsta kosti hef ég ekki orðið vör við að ta-
ívanska þjóðin hafi falast eftir útgáfu á Jóla-
dýrunum. Ég velti því fyrir mér hvort mér
bæri að taka tillit til mögulegrar útgáfu úti í
hinum stóra heimi og skella amerískum kóka-
kólajólasveini inn í söguna í stað þess íslenska
en ákvað að lokum að halda tryggð við sjálfa
mig þegar ég var lítil því þá hefði ég alveg
örugglega viljað hafa hann íslenskan. Það er
allt í lagi að hafa eina þannig bók í bókahill-
unni innan um öll útlensku samprentin þar
mylluhjól snúast, hunangsflugur suða og
borðaðar eru graskersbökur út í það óend-
anlega. Útgáfustjórinn minn studdi ákvörðun
mína en hún er líka fyrrverandi formaður fé-
lags herstöðvaandstæðinga svo annað hefði
verið undarlegt.
Eftir stendur samt spurningin hvort ég
hefði viljað lesa söguna um Jóladýrin þegar
ég var lítil. Jú, líklega, samt get ég ekki full-
yrt um það. Til að vera alveg örugglega viss
um að ég sé að skrifa fyrir lesendur mína ætti
ég að auðvitað að spyrja börn hvað þau vilji
lesa um en af ljóðunum á mjólkurfernunum
að dæma eru enn lesnar huggulegar sveita-
sögur fyrir þau þar sem sólin skín og ærnar
jarma og þeim finnst þau þurfa að yrkja í
sama stíl – alveg eins og ég þegar ég skrifaði
um hrafninn sem stríddi hundinum. Að
minnsta kosti virðist ljóðheimur þessara
krakka ekkert hafa breyst frá því á 19. öld
þótt þeir hafi sterkari þumalfingurvöðva af
öllum sms-sendingunum en allar aðrar kyn-
slóðir á undan. Gikkfingurinn sem Finnar
komu sér upp í Vetrarstríðinu er ekkert á við
þumalfingurinn sem nú veður uppi.
Ef fleiri höfundar en ég skrifa fyrir barnið
sem þeir eitt sinn voru er hætt við því að
barnabækur séu dæmdar til að vera alltaf
einni kynslóð á eftir, þær verði griðland horf-
ins heims. Samt hef ég engar áhyggjur af því
þar sem ég get ekki séð að börn breytist svo
mikið frá kynslóð til kynslóðar. Þau virðast
alltaf til í að heyra sögur af öðrum börnum að
glíma við sömu tilfinningarnar og þau sjálf.
Það sem meira er þá er ekki heldur jafnmikill
munur á börnum og fullorðnum og af er látið.
Ég er örugglega ekki eina manneskjan sem
hefur horft á Survivor og velt því fyrir sér
hvar vesalings fólkið pissi eiginlega.
Venjuleg saga um
venjulegan dreng
Nú stendur yfir sýning í Norræna húsinu á
norrænum myndabókum fyrir börn. Sýndar
eru stækkaðar myndir úr bókum með upplýs-
ingum um höfunda og teiknara og samstarf
þeirra og síðan eintök af bókunum. Grein-
arhöfundur á verk á sýningunni og fjallar
hér um tilurð þess og samstarfið við teikn-
arann.
Höfundur er rithöfundur.
Eftir Gerði Kristnýju
gkristny@simnet.is
Morgunblaðið/Kristinn
Hvað vilja börn lesa? „Til að vera alveg örugglega viss um að ég sé að skrifa fyrir lesendur mína ætti ég
auðvitað að spyrja börn hvað þau vilji lesa um en af ljóðunum á mjólkurfernunum að dæma eru enn
lesnar huggulegar sveitasögur fyrir þau þar sem sólin skín og ærnar jarma ...“
Ævisaga Stephans G. Stephans-sonar eftir Viðar Hreinsson erheillandi í nákvæmni sinni,mann varðar um allt, sem segir
frá honum, stórt og smátt. Nú orðið er Stephan
svo sjaldan nefndur manna á meðal, að út-
varpsþulir kunna ekki að bera nafn hans fram.
Í ævisögunni má sjá,
hvernig hann hefur
þreifað sig áfram með
stafsetningu nafnsins,
þar eð hin nýja þjóð-
tunga átti ekki stafinn á. Mér sýnist því af því,
hvernig stafsetning Stephans á eiginnafninu
breyttist, að hann hafi viljað koma í veg fyrir,
að framburðurinn yrði stív. Framburðurinn
átti alls ekki að verða með p, eins og þulum
hættir nú til. Hér á landi og meðal landa vestra
var borið fram, eins og skrifað væri Stefán G.
Stefánsson.
Drykkjufélagar
Árið 1975 var íbúðarhús Stephans í Marker-
ville afhent Alberta-fylki til varðveislu við at-
höfn á staðnum. Þangað fjölmenntu Íslend-
ingar, meðal annars var ferð héðan á vegum
samtaka bænda. Þar flutti Rósa dóttir hans,
sem hafði hlotið að kenna sig við mann sinn að
landssið, og hét Benediktson, ræðu bæði á
gamla og nýja málinu, á sérlega þokkafullan
hátt. Síðan var fólki boðið að skoða húsið, og
Rósa kynnti húsakynni. Ég naut leiðsagnar
hennar í mannþrönginni, en átti ekki við hana
nein orðaskipti. Kona í hópnum spurði Rósu,
hvers vegna þau Stephan hefðu flutt svona oft
búferlum. „Það var til að flýja undan drykkju-
félögunum,“ sagði Rósa. – Þessi frásögn er
öðru vísi á bls. 306 í fyrra bindi ævisögunnar og
í aftanmálsgreininni á bls. 431, og munar þar
miklu, þegar túlka skal hana, því heldur maður
nokkur, sem veit, hvað er að eiga drykkju-
félaga, fram við mig.
Helgisaga
Gunnar Valdimarsson frá Teigi segir frá.
Ég var næturvörður á Kjarvalsstöðum 1972-
77. Það var eitt sinn snemma morguns, að kona
kom og knúði dyra. Hún kvað sér liggja á að fá
að sjá sýningu Kjarvals, en það mætti ekki
dragast, þar sem hún ætti að fara með flugvél
sama dag til Vesturheims. Ég opnaði fyrir
henni, þótt það mætti eiginlega ekki á þeim
tíma dags. Hún talaði íslensku með hreim, svo
ég spurði hana, hvort hún hefði dvalist lengi er-
lendis. „Ég er Vestur-Íslendingur, ég er Al-
berta-Íslendingur,“ svaraði hún. Hefurðu þá
séð Klettafjallaskáldið? spurði Gunnar. „Ég er
Rósa, yngsta dóttir hans.“ Útvarpið var opið,
og um leið og hún sleppti orðinu, kynnti þulur,
að nú syngi Guðmundur Jónsson „Þó þú lang-
förull legðir“, en við hlustuðum með tárin í aug-
unum, sagði Gunnar.
Smámunir um Stephan G.
Höfundur er fræðimaður í ReykjavíkurAkademíunni.
Eftir Björn S.
Stefánsson
bsst@simnet.is