Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.2006, Blaðsíða 6

6 LAUGARDAGUR 18. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jón Ólafsson
jonolafs@bifrost.is
Í
grein minni „Voru
kommúnistar hættu-
legir“ sem birtist í Les-
bók Morgunblaðsins 7.
október síðastliðinn
hélt ég því fram að við
hefðum ekki heimildir
sem sýndu fram á að
kommúnistar á Íslandi hefðu verið
hættulegir lýðræðinu eða stjórn-
skipulaginu. Ég færði rök fyrir því
að ofbeldisfullar yfirlýsingar ís-
lenskra kommúnista væri yfirleitt
eðlilegra að túlka sem mælsku held-
ur en sem sönnunargögn um bein of-
beldisáform. Þór Whitehead, sem
gerir grein mína að umræðuefni í
Lesbókinni 11. nóvember telur að
með þessu geri ég tilraun til að
„ómerkja hálfrar aldar boðun og
starf fjölda manna að byltingu eða
gjörbreytingu á íslensku samfélagi
að sovéskri fyrirmynd“. Þetta er að
rangt. Ég geng einfaldlega út frá því
sem vísu að í kommúnískri pólitík,
rétt eins og annarri pólitík, hafi orð
og yfirlýsingar ekki síður verið not-
aðar til að skapa stundaráhrif, en til
að segja sannleikann. Öfugt við Þór
tel ég að ályktanir um áform ís-
lenskra kommúnista sé ekki hægt að
draga af yfirlýsingum þeirra eða
groddalegum pólitískum tilþrifum og
ofbeldisfullri mælsku. Slíkar álykt-
anir þarfnast traustari heimilda, eigi
þær að hafa meira gildi en almennar
vangaveltur eða dylgjur. Þór telur
hinsvegar mælskuna segja allt sem
segja þurfi. Það kalla ég barnaskap í
grein minni. Þór gengur jafnvel enn
lengra í barnaskap sínum nú, með
því að láta eins og bituryrði manna
sem gengu úr hreyfingu kommúnista
í þeirra garð séu ein sönnun á ofbeld-
isáformum þeirra, en Þór endar
grein sína á tilvitnun í Áka Jak-
obsson, þingmann og ráðherra úr
röðum kommúnista sem sagði fyrr-
um félaga sína geta verið fegna að
hafa ekki náð völdum, því að þá
hefðu þeir orðið „verri menn“.
Alþjóðlegir flokksskólar og
íslenskar aðstæður
Því miður fjarlægist Þór enn frekar
eðlileg fræðileg vinnubrögð í Lesbók-
argrein sinni með rangtúlkunum og
útúrsnúningum á því sem ég hef
skrifað um íslenska kommúnista,
bæði í áðurnefndri grein minni og í
bókinni Kæru félagar sem kom út ár-
ið 1999. Hann ýkir mjög vægi skotæf-
inga sem sönnun á niðurstöðu sinni
og telur að ég hafi reynt að leyna því
að íslenskir nemendur í alþjóðlegum
skólum kommúnista í Moskvu hafi
fengið skotþjálfun. Um þetta efni
þykist hann finna margar mótsagnir í
greinum mínum og bók. En þó er
verra að sumstaðar í grein sinni virð-
ist mér Þór fara vísvitandi með rangt
mál. Það er til dæmis erfitt að draga
aðra ályktun af umfjöllun hans um
trúnaðarsamtal Einars Olgeirssonar,
formanns Sósíalistaflokksins, við sov-
éska sendiherrann árið 1952 sem ég
segi frá í bók minni. Í samtalinu
bendir Einar sendiherranum á að
nám Íslendinga á byltingarskólum í
Moskvu hafi vakið ranghugmyndir
með sumum þeirra. Einar segir:
„Afleiðingin varð sú að til dæmis
nokkrir íslenskir félagar sem stund-
að höfðu nám í Moskvu komu heim
og fóru að tala um vopnaða uppreisn
á Íslandi. Þessir félagar tóku ekkert
tillit til sérstöðu landsins og sögu-
legrar þróunar þess.“
Það er ekki annað að skilja af
grein Þórs en að hann telji þessa til-
vitnun sanna að kommúnistar hafi
lagt á ráðin um vopnaða uppreisn.
Hann gleymir hinsvegar eða lítur
framhjá því um hvað sendiherrann
og Einar Olgeirsson voru að tala í
þessu samtali. Einar var að gagn-
rýna skólana sem Komintern rak í
Moskvu tveimur áratugum áður, og
hélt því fram að „kennslan [hafi] oft
og tíðum [verið] dogmatísk. Nem-
endurnir mynduðu sér ekki skap-
andi skilning á marx-lenínismanum
heldur þröngsýnan sértrúarskiln-
ing“. Þrátt fyrir þetta taldi Einar
mikilvægt að hin alþjóðlega komm-
únistahreyfing stofnaði nýja skóla
fyrir unga flokksmenn. Svona lýsti
sendiherrann hugmyndum Einars:
„Að áliti Olgeirssonar væri gagnlegt
að koma á fót slíkum skólum í ein-
hverju sósíalistaríkjanna og fá alla
helstu forustumenn verkalýðshreyf-
ingarinnar og mestu fræðimenn á
sviði marx-lenínisma til að halda fyr-
irlestra og erindi. Ef af stofnun slíks
skóla yrði mætti ekki gleyma mis-
tökum fortíðarinnar.“ Í framhaldi
samtalsins segir Einar sendiherr-
anum að vegna þess að þjóðin hafi
ekki borið vopn í næstum þúsund ár
ætti hugmynd um vopnaða uppreisn
eða byltingu ekkert erindi til Ís-
lands. Allir sem tileinkuðu sér marx-
lenínisma yrðu að gera sér grein fyr-
ir því að af þessum sökum hlyti leið
Íslands til sósíalismans að vera dálít-
ið önnur en hún hefði verið og mundi
verða í mörgum öðrum löndum.
Það er merkilegt að í sömu máls-
grein og Þór Whitehead telur sig
finna sönnunina um ofbeldisáform
kommúnista, er að finna fullyrðingar
sem eðlilegast er að skilja þveröfugt.
Í samtalinu er einmitt verið að halda
því fram að íslenskir kommúnistar
beiti ekki ofbeldi. Á fjórða áratugn-
um hafði Einar Olgeirsson næstum
mátt þola að hans eigin félögum, sem
orðnir voru svo „dogmatískir“ að þeir
töldu minnstu frávik frá „línunni“ til
marks um borgaralegt hugarfar,
vikju honum úr flokknum. Þess
vegna bendir hann sendiherranum á
að alþjóðlegir flokksskólar, sem Ein-
ar hafði almennt mikla trú á, þurfi að
vera sveigjanlegir hugmynda-
fræðilega til að hæfilegt tillit sé tekið
til séraðstæðna í hverju landi. Á Ís-
landi var algjör andstaða við vopna-
burð sá veruleiki sem taka þyrfti tillit
til (umfjöllun um samtalið er að finna
á bls. 207–210 í Kæru félögum).
Túlkun Þórs á samtalinu á hinn
veginn, að Einar trúi sendiherranum
fyrir því að félagar hans hafi verið
farnir að undirbúa vopnaða upp-
reisn, er fráleit jafnvel þó að Einar
kvarti yfir því að einhverjir hafi tal-
að um slíkt. Meira að segja á róttæk-
asta tímabili Kominterns, þegar ís-
lensku kommúnistunum var
uppálagt að kalla Alþýðuflokksmenn
sósíalfasista, fól línan engan veginn í
sér að beitt skyldi ofbeldi.
Ég hef lesið hundruð samtala Ein-
ars Olgeirssonar við sovéska flokks-
menn, ráðamenn og embættismenn.
Í flestum þeirra er Einar að reyna
að fá þessa menn til að samþykkja
einhverja hugmynd eða fallast á ein-
hverja beiðni. Samtal hans við sov-
éska sendiherrann 1952 sker sig
ekki úr. Það snýst um nýja al-
þjóðlega flokksskóla sem Einar vildi
láta stofna í Austur-Þýskalandi eða
annarsstaðar í Austur-Evrópu.
Sendiherrann var efins um þessar
hugmyndir en kom þeim á framfæri
með því að skrá samtalið.
Jafet Ottósson hét maður sem um
tíma dvaldi í Moskvu við nám í Vest-
ur-háskólanum. Jafet þessi þótti ekki
standa sig nógu vel í hugmynda-
fræðilegu starfi ungra kommúnista í
Moskvu og var því látinn fara heim.
Eitt af því sem virðist hafa verið tek-
ið til marks um það sem nefnt var
„pólitískt þroskaleysi“ Jafets, var sú
hugmynd hans að kommúnistar ættu
að stofna vopnaðar sveitir. Að þessu
vann hann eftir að hann kom heim,
Íslendingunum í Moskvu til mikillar
skapraunar þar sem þeir töldu að-
gerðir af því tagi ekki þjóna mál-
staðnum hér heima. Þessi afstaða
þeirra stafaði ekki af því að þeir höfn-
uðu ofbeldi, heldur af hinu að þeir,
eins og langflestir íslenskir komm-
únistar, töldu að á Íslandi væru frið-
samlegar aðgerðir og þátttaka í póli-
tík vænlegri til árangurs heldur en
ofbeldisaðgerðir og því kölluðu þeir
hugmyndir Jafets „sport radikal-
ismus“ (sjá Kæru félagar bls. 61–62).
Er nóg að ræða hernað til að
stunda hernað?
Þór Whitehead heldur því fram að
ég sniðgangi heimildir um þjálfun ís-
lenskra kommúnista í hernaði og of-
beldisverkum og nefnir tvö dæmi.
Annað er dagbækur Andrésar
Straumland frá Moskvu en Andrés
minnist þar á þjálfun í meðferð skot-
vopna á meðan eins árs námi hans
við Lenínskólann stóð. Hvaða álykt-
anir á að draga af þessari stað-
reynd? Þýðir þetta að Andrés hafi
fengið þjálfun sem miðaði að því að
hann gæti tekið þátt í vopnuðum
sveitum kommúnista eins og Þór
virðist halda? Heldur Þór að almenn
skotþjálfun, sem gera má ráð fyrir
að allir nemendur flokksskólanna
hafi fengið, segi eitthvað um eðli
námsins eða um störf Andrésar
Straumland eftir eins árs Moskvu-
vist hans? Ég sé ekki að hún geri
það, og eins og annað sem Andrés
skráir í dagbók sína ber vitni um, að
ógleymdum glósum og fjölrituðu
efni sem hann hafði heim með sér,
þá var nám hans í Moskvu fyrst og
fremst hugmyndafræðilegt (sjá
Kæru félagar bls. 65–67).
Þór krefst þess að heimildin sé
túlkuð á þann veg að hún falli að eða
styðji fyrirframgefnar hugmyndir
hans um þjálfun íslenskra komm-
únista. Í mínum augum segir þessi
heimild ekkert nýtt. Allir nemendur
Lenínskólans og Vestur-háskólans
(þeirra tveggja skóla á vegum Kom-
interns sem Íslendingar sóttu í
Moskvu) fengu (sennilega) einhverja
skotþjálfun. Hún segir okkur ekkert
um það hlutverk sem nemendunum
var ætlað eftir að námi þeirra lauk.
Þór grípur þetta hálmstrá af því að
hann langar til að sýna fram á að
þessi skotþjálfun hafi dýpri eða
meiri merkingu en hún hefur í mín-
um augum. Hitt dæmið er jafnvel
skondnara. Þór bendir á að í umsögn
um íslenskan nemanda komi fram að
hún þurfi að auka skilning sinn á
tengslum lenínisma og vandamálum
hernaðar og gefur í skyn að þetta
hafi líka dýpri merkingu. Hvernig í
ósköpunum er hægt að halda því
fram að sú staðreynd að nemendur í
Lenínskólunum ræddu um „tengsl
lenínisma og hernaðar“ við kennara
sína bendi til þess að þar hafi Íslend-
ingar fengið þjálfun til að gera vopn-
aða byltingu á Íslandi?
Þór er sannfærður um að vopna-
búr hafi verið til á Íslandi, annars
Kommúnistar og stjórn
Enn um meinta hættu af
íslenskum kommúnistum
»Munurinn á aðferðafræði okkar Þórs White-
head er í hnotskurn þessi: Hann telur sig vita
sannleikann og beitir því heimildum til þess eins að
sýna fram á það sem hann er sannfærður um fyr-
irfram. Ég hef hinsvegar lagt uppúr því að gefa
mér sem minnst fyrirfram, fylgja heimildunum og
forðast að hrapa að ályktunum.