Morgunblaðið - 24.08.2006, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. ÁGÚST 2006 25
Mikið er í húfi varð-andi Kára-hnjúkavirkjun, enekkert er þó mik-
ilvægara en líf fólksins fyrir
neðan stíflu.“ Þetta eru orð
Haralds Sigurðssonar,
jarðfræðiprófessors við Rhode
Island háskóla í Bandaríkj-
unum, í Frétta-
blaðinu 13. ágúst
síðastliðinn. Vænt-
anlega geta allir
tekið undir þau – og
vonandi munu réttir
aðilar nú loksins
axla ábyrgð. Því það
eru ekki nýjar frétt-
ir að stíflur Kára-
hnjúkavirkjunar
geti varðað öryggi
og almannavarnir. Í
febrúar 2002 sendi
Grímur Björnsson
jarðeðlisfræðingur
orkumálastjóra
greinargerð þar sem hann tel-
ur „líkur á stíflurofi umtals-
verðar“. Enn fremur, að með-
an svo sé „eigi virkjunin ekki
erindi inn á Alþingi“. Í apríl
sama ár var virkjunarleyfið
samþykkt á Alþingi, án þess
að þingmenn sæju greinargerð
Gríms. Iðnaðarráðuneyti (í
ráðherratíð Valgerðar Sverr-
isdóttur) hafði hins vegar bor-
ist plaggið, en sá ekki ástæðu
til að láta það fara víðar. Er
það eitt af mörgum atriðum í
undirbúnings- og ákvörð-
unarferli um virkjunina sem
draga má í efa, út frá venju-
legu upplýsinga- og lýðræð-
isferli.
Og hvað er um eðlilegt verk-
lag að segja, þegar viðunandi
rannsóknir á sprungukerfum
voru ekki til þegar ákvörðun
var tekin um virkjunina? Og
þar með ljóst að alþingismenn
höfðu ekki nauðsynlegar upp-
lýsingar og forsendur til þess
að greiða atkvæði um virkj-
unarleyfið. Berggrunnsrann-
sóknir Hauks Jóhannessonar
og Kristjáns Sæmundssonar
leiddu hins vegar ótvírætt í
ljós virkar sprungur við Kára-
hnjúkastíflu, undir Desj-
arárstíflu og í stíflustæði Háls-
lóns. Hafði Grímur Björnsson
varað sérstaklega við sprung-
um undir Kárahnjúkastíflu og
jarðhita þar í greinargerð
sinni 2002. Rannsókn Hauks
og Kristjáns var loksins gerð
árin 2004–2005 þegar fram-
kvæmdir voru langt komnar,
en hún hefði átt að vera und-
irstöðuþáttur í áhættumati áð-
ur en ákvörðun var tekin um
virkjunina. Umsögn Lands-
virkjunar um jarðfræðilegan
grunn Hálslóns var eftirfar-
andi í umhverfismatsskýrsl-
unni frá 2001: „Að mati tækni-
manna hentar bergið á
stíflustæðunum vel sem grunn-
ur fyrir þær.“ Hefur sú um-
sögn, sem alþingismenn hljóta
þá að hafa tekið mark á, nú
greinilega fallið um sjálfa sig.
Jafnvel leikmanni er ljóst að
mannvirki og grunnur þess
eru eitt – að grunnur húss er
óaðskiljanlegur frá kjallara og
hæðum. Hús reist á sandi er
þekkt úr biblíuvísindum og
kunni ekki góðri lukku að
stýra. Sandur er þó ólíkt
heppilegri undirstaða en
sprungur á ferð.
Umsögn Landsvirkjunar ár-
ið 2002 um að bergið á stífl-
ustæðunum henti vel sem
grunnur fyrir þær hefur ekki
aðeins reynst röng, heldur
stangast hún einnig á við það
að jarðhiti var þá þegar fund-
inn í könnunarholum sem bor-
aðar voru við Hafrahvammagl-
júfrin. Volgir borkjarnar
þaðan áttu skilyrðislaust að
kalla á ítarlegri rannsóknir áð-
ur en ákvörðun var tekin um
virkjunina, enda benda þeir á
sprungukerfi sem nær undir
Kárahnjúkastíflu og hefur ver-
ið virkt með köflum síðustu tíu
þúsund árin. Hvergi í mats-
skýrslu Landsvirkjunar var
minnst á þessa volgu bor-
kjarna og ályktanir sem af
þeim mátti draga. Má líta svo
á að þar hafi Alþingi verið
leynt upplýsingum? Má einnig
líta svo á að Alþingi hafi verið
leynt upplýsingum, með því að
þingmenn fengu ekki í hendur
greinargerð
Gríms Björns-
sonar, þar sem
hættan á stífl-
urofi er rök-
studd, svo og
líkindi til þess
að Hálslón muni
ekki halda
vatni? Svo mik-
ið er víst að
nægilega marg-
ar stórar spurn-
ingar hafa
vaknað um und-
irbúnings- og
framkvæmda-
ferli Kárahnjúkavirkjunar að
íslenskur almenningur á
heimtingu á rannsókn óháðrar
fagnefndar.
Meira liggur þó á að skipa
aðra nefnd, til þess að meta
áhættu af stíflumannvirkjum
og lóni, eins og Haraldur Sig-
urðsson, þekktastur íslenskra
eldfjallafræðinga, lagði til, í
fyrrgreindu viðtali við Frétta-
blaðið. Nefndin verður að vera
skipuð nýjum aðilum, t.d. er-
lendum „í stað þess að láta
Landsvirkjun aftur og aftur
fjalla um eigin mistök“ eins og
Haraldur orðar það. Helstu at-
riði í viðtalinu við Harald
koma heim og saman við
áherslurnar í greinargerð
Gríms Björnssonar frá 2002
um hættuna á að Hálslón haldi
ekki vatni og hættuna á stífl-
urofi. Haraldur telur að það
gæti verið „ískyggileg bíræfni
að byggja stíflur og lón á
virku misgengisbelti, og það á
úthafsskorpu“.
Það hefur nú komið berlega
í ljós að full ástæða var til
þess að ljá eyra vel rökstuddu
áliti Gríms Björnssonar árið
2002. Jörðin styður það sjálf,
eftir fjögurra ára og hundrað
milljarða tilraunaframkvæmdir
(ef kostnaðaráætlun Kára-
hnjúkavirkjunar stenst).
Spurningin er hvort Alþingi
ætlar að taka ábyrgð á því að
láta tilraunina rúlla alla leið:
hleypa vatni á lónið og sjá svo
bara til hvort þetta reddast
ekki, að íslenskum hætti. Mið-
að við orð a.m.k. þriggja virtra
jarðvísindamanna, sem eru
óháðir Landsvirkjun, væri það
mjög óábyrgt að svo stöddu.
Áðurnefnd greinargerð
Gríms Björnssonar, sem er al-
þjóðlegur sérfræðingur í virkj-
unarkostum í jarðhita og m.a.
menntaður í Berkeley-háskóla
í Kaliforníu, er lesning sem ég
mæli með, skiljanleg og vel
stíluð. Hana má finna á Go-
ogle, undir nafni Gríms, með
titlinum: Kárahnjúkavirkjun,
sýnd veiði en ekki gefin. Bendi
ég áhugamönnum um rík-
istryggðar framkvæmdir á
vegum ríkisfyrirtækja (og
stærstu framkvæmd Íslands-
sögunnar, þar með) að kynna
sér hana. Áhugamönnum bendi
ég einnig á að vippa sér á
skipulag.is. Þar er að finna
samantekt Skipulagsstofnunar
um umhverfisáhrif Kára-
hnjúkavirkjunar og úrskurð
um virkjunina. Stofnunin lagð-
ist gegn henni eins og laga-
bókstafur hneig til og skyn-
samleg rök. Enginn skyldi þó
reyna að nota þetta plagg fyrir
svefnmeðal – til þess er það of
krassandi. Hér má lesa enda-
lausar athugasemdir lærðra og
leikra, um langa röð af um-
hverfisþáttum, settar fram af
álíka yfirvegun og geðlæknis
sem reynir að tala um fyrir
veruleikafirrtum viðskiptavini
sem hefur fengið allslæma
flugu í höfuðið og er ekki hans
einkamál (og kom þó almanna-
varnaþáttur málsins lítt við
sögu á þessum tíma, nema þá
hugsanlega hamfarabyljir
vegna áfoks). En ekki var
fyrrnefnd skýrsla með rök-
réttri niðurstöðu Skipulags-
stofnunar nóg til að hrína á
staðfastri samsteypustjórn
Sjálfstæðisflokks og framsókn-
armanna. Og staðfastur um-
hverfisráðherra sneri ákvörð-
un Skipulagsstofnunar við,
eins og alræmt er – ráð-
herrann sem hefði lögum og
siðferði samkvæmt átt að
spyrna við fæti, helst báðum.
Þá tóku við sauðtryggir þing-
menn – tryggir við flokkinn
eða hvað, umfram land og eig-
in samvisku? – og lönduðu
Kárahnjúkavirkjun. Heimild
um atkvæðagreiðsluna, 8. apríl
2002, og nöfn þeirra alþing-
ismanna sem sögðu já og nei
og allt þar á milli, í hjásetu og
fjarveru, er að finna á heima-
síðu alþingis, www.althingi.is
Eins og fyrr segir fengu
þingmenn ekki í hendur grein-
argerð Gríms Björnssonar áð-
ur en þeir greiddu örlagaríkt
atkvæði sitt um Kára-
hnjúkavirkjun. Við verðum að
vona að meirihluti þeirra hefði
að minnsta kosti byrjað að
spyrja spurninga og kallað eft-
ir ítarlegri rannsóknum um
grunninn undir stærstu fram-
kvæmd Íslandssögunnar, áður
en þeir ýttu á já-takkann,
hefðu þeir séð það plagg.
Þingmenn hefðu hins vegar
með engu móti átt að vera
grunlausir um það að stíflur
Kárahnjúkavirkjunar gætu
varðað öryggi og almanna-
varnir. Í Mati á umhverfis-
áhrifum, frá Skipulagsstofnun,
sem áður er vísað til, eru at-
hugasemdir sem hníga í ná-
kvæmlega sömu átt og grein-
argerð Gríms Björnssonar
2002 og nýlegt viðtal við Har-
ald Sigurðsson sem áður er
vísað til. Svo segir í at-
hugasemdum Guðmundar heit-
ins Sigvaldasonar jarðfræð-
ings:
„Þétt sprungunet, sem ská-
boranir undir gljúfrin
sýna … tekur af vafa um
ótryggan berggrunn stífl-
ustæðisins. Í umhverfismatinu
og fylgiriti þess (frá Lands-
virkjun, athugasemd grein-
arhöf.) er hvergi minnst á
sprungur í stíflustæð-
inu … Jarðskorpuhreyfingar
vegna breytilegrar ákomu á
Vatnajökul auka líkur á sí-
felldri hreyfingu á sprungum
undir stíflustæðinu.“ Guð-
mundur skrifar einnig: „For-
sendur ákvarðanatöku eru
ekki fyrir hendi.“
Í Mati á umhverfisáhrifum,
athugasemd Jóns Benjamíns-
sonar segir: „Þekktar eru
hreyfingar jarðskorpunnar hér
á Íslandi við mismunandi
ákomu og þá um leið breyti-
legu jökulfargi. Í matsskýrsl-
unni hefur ekki verið tekið til-
lit til skorpuhreyfinga vegna
flotjafnvægis í umhverfismati
á stíflustæðinu sem er í næsta
nágrenni við stærsta jökul í
Evrópu og að auki þvert á
sprungustefnu. Slíkt er óá-
sættanlegt.“
Ofan á þetta bætast svo
upplýsingar Ástu Þorleifs-
dóttur jarðfræðings um ham-
farahlaup úr Brúarjökli (hið
síðasta 1963). Það er einnig
þáttur sem hefur áhrif á ör-
yggi stíflnanna, þ.e.a.s. enn ein
bending um nauðsyn þess að
skoða virkjunarkostinn ræki-
lega með tilliti til öryggis og
almannavarna. Ásta fjallaði í
fjölmiðlum skilmerkilega um
hamfarahlaupin og almennt
um hina mjög svo óstýrilátu
hegðun Jöklu, aurugasta jökul-
fljóts á Íslandi. Guðmundur
Sigvaldason greindi einnig frá
sprungukerfum undir stífl-
unum í fjölmiðlum, svo og
jarðskjálftahættu og eldvirkni
(svæðið er semsagt ekki dautt
eins og segir í matsskýrslu
Landsvirkjunar). Er það enn
ein ráðgátan að allir sem komu
að ákvörðun og framkvæmd
Kárahnjúkavirkjunar: Lands-
virkjun, iðnaðarráðuneyti, um-
hverfisráðuneyti og samþykkir
alþingismenn, skelltu skolla-
eyrum við athugasemdum
Guðmundar Sigvaldasonar,
sem var þrautreyndur og al-
þjóðlega þekktur jarðvís-
indamaður. Að álit hans skyldi
ekki einu sinni þykja tilefni til
frekari rannsókna ber tæpast
vott um ásetning til að hafa
það sem sannara reynist og
rennir enn stoðum undir orð
Haralds Sigurðssonar um
„ískyggilega bíræfni“ – að
reisa risastíflu með tilheyrandi
lóni á virku misgengisbelti.
Þá er ekki hægt að horfa
fram hjá athugun Guðrúnar
Larsen jarðfræðings sem leiðir
í ljós að nokkurra áratuga lota
eldgosa gæti verið um það bil
að hefjast í Vatnajökli. Flutti
hún fyrirlestur um það efni á
ráðstefnunni „Eldur og ís“ í
nóvember 2004. Gosin hafa
flest verið í Grímsvötnum, en
sprungur þaðan liggja í átt til
Brúarjökuls og vatnasviðs
Kárahnjúkavirkjunar. Er þessi
þáttur (ásamt þeirri rökstuddu
tilgátu að árvisst þrýstingsfall
undir Hálslóni geti beinlínis
hrist upp í nærliggjandi kviku-
hólfum) sjálfsagður sem einn
kjarni í því áhættumati varð-
andi Hálslón og stíflurnar sem
nú ætti að vinda bráðan bug
að.
Nú síðla sumars 2006 verða
einnig þau tíðindi erlendis sem
knýja á um óháð áhættumat af
enn meiri þunga. Í lok júní fór
vatn úr risastíflu í Brasilíu
sem er sömu gerðar og Kára-
hnjúkastífla, og safnaðist í
aðra stíflu neðar í dalnum sem
var tóm vegna þurrka (ella
hefði illa farið hjá fólkinu fyrir
neðan stíflu). Stífluveggur
Campos Novos risastíflunnar,
um 200 metra hár, er mjög
sprunginn og stíflan vænt-
anlega ónýt. Í matsskýrslu
Landsvirkjunar var tekið fram
að stíflurof væri óþekkt í stífl-
um af sama toga og Kára-
hnjúkastífla er. (Þær hafa víst
ekki verið reistar á svo has-
arderuðum grunni hingað til.)
Fullljóst er a.m.k. að staðhæf-
ingin á ekki lengur við, þar
sem komið hefur í ljós að sams
konar stífla er ekki traust.
Óhugsandi væri fyrir Íslend-
inga að horfa fram hjá því,
heldur ber að draga af atburð-
inum suður í Brasilíu allan
lærdóm sem unnt er.
Nú er það lágmarkskrafa í
ljósi þverbrotinna forsendna
fyrir atkvæðagreiðslu Alþingis
um Kárahnjúkavirkjun 8. apríl
2002, og í ljósi þess sem sann-
ara hefur reynst, að Alþingi
axli í kjölfar óháðs áhættumats
ábyrgð á þeim þætti virkj-
unarinnar sem greinilega varð-
ar almannavarnir og greiði at-
kvæði um hvort vatni verður
hleypt eða ekki hleypt á Háls-
lón. Allir Íslendingar eiga
heimtingu á því, og sér-
staklega fólkið fyrir neðan
stíflu.
Fólkið fyrir neðan stíflu
Eftir Steinunni
Sigurðardóttur
Höfundur er rithöfundur.
Steinunn
Sigurðardóttir
’Spurningin erhvort Alþingi ætlar
að taka ábyrgð á því
að láta tilraunina
rúlla alla leið:
hleypa vatni á lónið
og sjá svo bara til
hvort þetta
reddast ekki.‘
fræðast um hvers er krafist af þeim í
þjónustu við þessi börn,“ segir Ásgeir.
Barn með skóla í gíslingu
Ásgeir heldur áfram og útskýrir að í
sumum tilfellum sé óljóst hvað eigi að
gera. „Börn með geðraskanir eru eitt
dæmi. Heilbrigðisyfirvöld eiga að
sinna þeim en það hefur í raun brugð-
ist. Svo höfum við stundum börn sem
háski er af og enginn í kerfinu virðist
bera ábyrgð á þeim. Stjórnendur skól-
anna verða því oft að gæslumönnum
og maður þekkir dæmi af tilfellum þar
sem eitt barn hefur haldið 400 barna
skóla í gíslingu í lengri tíma því enginn
vissi hvernig taka átti á málinu,“ segir
Ásgeir.
Ásgeir telur hinsvegar að sú stefna
að fækka sérskólum og mennta börn
sem þurfa sértæk úrræði í venjulegum
skóla sé af hinu góða. Hann segir hins-
vegar að oft séu skólarnir látnir sinna
málum sem í eðli sínu séu heilbrigð-
isvandamál á meðan hlutverk þeirra er
að mennta börnin og að þessi mál beri
að skoða í því samhengi.
ra barna sem sótt
kkað. „Ef börnun-
að leita skýringa á
útskýrir hinsvegar
nir eða einstakir
rir það. „Skólarnir
esta þjónustu með
akhjarli.“
rta ákveðin þjón-
um vita hvort við
ð sem krafist er af
á vanda barnanna
ngarstofnununum
að gera, en svo er
vernig við leysum
rmagnið sem við
i sem ekki gengur
tel ég að gengið
a að sinna þessum
rjað var að koma
skóla án aðgrein-
n er framkvæmd
okkur er kastað út
em betur fer eru
aðrir Íslendingar
arga sér. Kennar-
nn eru duglegir að
rgreindra barna
að koma
kólana
Morgunblaðið/Eyþór
annarra greiningarstöðva má nefna Sjónstöð Íslands,
Heyrnar- og talmeinastöð Íslands og barna- og ung-
lingageðdeild Landspítalans.
Í kjölfar þess fer þriggja manna úthlutunarteymi
yfir greiningarnar og úthlutar út frá ákveðnum
reglum til skólanna. Árið 2006 var peningum úthlutað
til skólanna vegna 577 barna, en árið 2004 voru börn-
in um 600 talsins þrátt fyrir að greiningar væru ekki
jafnmargar.
„Við getum sagt sem svo að greiningum vegna þess-
ara barna sé að fjölga, greiningarkerfið er að verða
nákvæmara,“ segir Arthur og bætir við að úthlutun
fjármuna hafi aukist á síðustu fimm árum en hún hafi
staðið í stað á milli áranna 2005 og 2006 þrátt fyrir
fleiri greiningar.
„Fjölgunin er mest hjá ofvirkum börnum og börnum
með athyglisbrest og geðraskanir á meðan fötl-
unarhóparnir eru nokkuð stöðugir,“ segir Arthur.
„Við höfnum 250–300 umsóknum þar sem þær falla
ekki undir okkar viðmiðunarreglur. Skólastjórar
senda inn fleiri umsóknir en falla undir okkar viðmið-
unarreglur,“ segir hann. „Við forgangsröðum og al-
varlegustu tilfellin ganga fyrir. Minni hegðunarörð-
ugleikar, almennir námsörðugleikar og seinþroski
sem ekki nær niður á fötlunarstigið fara svo frekar í
almenna úthlutun.“
nir