Morgunblaðið - 30.11.2007, Síða 28

28 FÖSTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
H
vort er ég kona eða
maður? Ég er kona,
en ég er líka kven-
maður, og ef út í það
er farið, þá er ég líka
maður, því ég er mennsk. Við þessar
skilgreiningar á kyni mínu er ég
prýðilega sátt. Um dagana hef ég
sinnt ýmsu því sem hefur skilgreint
mig eftir kyni, þótt það hafi ekkert
með líkamlegt kyn mitt að gera. Ég
hef til dæmis bæði verið námsmaður
og eiginkona. Ég hef líka gert margt
það sem hefur skilgreint mig mál-
fræðilega sem karlkyn, þótt kona
sé. Ég hef til dæmis verið krakki,
unglingur, nemandi, kennari, borg-
ari, sérfræðingur, gestur, vinur og
nágranni. Það, að ég hafi líka verið
málfræðilega skilgreind sem hvor-
ugkyn, barn, foreldri, systkini, hef-
ur heldur ekki vakið hjá mér neinar
efasemdir um raunverulegt kyn
mitt. Allar eru þessar skilgreiningar
mótaðar af því tungumáli sem ég
tala, íslenskunni. Það er eðlilegt.
Nú hefur Steinunn Valdís Ósk-
arsdóttir, þingmaður Samfylkingar,
lagt fram þingsályktunartillögu á
Alþingi þess efnis að ríkisstjórnin
undirbúi breytingar á stjórnarskrá
og lögum til að taka megi upp nýtt
starfsheiti ráðherra sem bæði kynin
geta borið. Steinunn Valdís rök-
styður málið meðal annars með því
að kona geti hreinlega ekki verið
herra, á sama hátt og karl geti ekki
verið frú. Í greinargerð með tillög-
unni bendir hún á að í hefðbundnum
kvennastéttum þar sem karlar hafa
haslað sér völl hafi starfsheitum
verið breytt þannig að bæði kyn geti
borið þau. Þannig hafi hjúkr-
unarkonur orðið að hjúkrunarfræð-
ingum og fóstrur að leikskólakenn-
urum.
Þvílíkt rugl! Hvað get ég annað
sagt? Hvers á jafnréttisbaráttan að
gjalda ef orðhengilsháttur um titla-
tog er efsta mál á dagskrá?
Enn getum við prísað okkur sæl
að eiga nothæft, gjaldgengt og fal-
legt tungumál. Það byggist á langri
hefð þjóðar sem hefur talað saman,
hugsað, lesið og skrifað og mótast
eðlilega af hugmyndum okkar
hverju sinni um fólk og fyrirbæri.
Orð detta úr tísku, önnur taka við;
við erum býsna glúrin að búa til ný
orð yfir nýja hluti og hugmyndir,
þegar við höfum þurft á því að
halda. Sími, skjár og tölva eru dæmi
um það. Ef við tökum bara tölvuna
sem dæmi, þá spratt hugmyndin að
orðinu af þeirri staðreynd að fyrstu
tölvurnar voru notaðar til útreikn-
inga og talnaglímna. Í því ljósi var
orðið tölva snjallt og eðlilegt. En í
dag hefur hlutverk tölvunnar
breyst, og fæst okkar sitja yfir tal-
nakúnstum fyrir framan fyrirbærið.
Tölvan í dag er fyrst og fremst tæki
til ritvinnslu, samskipta og tengsla
við umheiminn. Dettur einhverjum í
hug að nafnið á fyrirbærinu sé þar
með orðið úrelt? Þurfum við að
finna orð sem skilgreinir tölvu upp á
nýtt? Nei. Orðið er barn síns tíma,
en engu að síður fyllilega gjald-
gengt, þrátt fyrir breytt hlutverk
tölvunnar.
Það sama á við um ráðherrann.
Orðið er eðlilegt í ljósi þess að á
þeim tíma sem það var tekið í notk-
un voru það fyrst og fremst karlar
sem gegndu starfinu. Það vita allir
hvað í því felst að vera ráðherra. Þá
má líka hugsa sér að í þessu tilfelli
hafi orðið herra gömlu merkinguna
vald, eða yfirvald; væntanlega kom-
ið af orðinu hár, en ekki endilega
merkinguna karlmaður. Því ættu
konur þá ekki að geta verið herrar?
Hvaða takmarkanir hugans búa að
baki því að horfa svo einstrengings-
lega á orð, að það glati þegnrétti sín-
um þannig? Það myndi kalla á meiri
háttar tungumálshreinsun ef ætti að
„leiðrétta“ allt það kynbundna í
tungumálinu til að þóknast öðru
hvoru kyninu, og rökin fyrir því eru
afar veik. Með því viðhorfi er verið
að hunsa sérkenni tungumálsins,
frjósemi þess og fjölbreytileika,
fletja út eiginleika þess og sögu-
legar hefðir. Til hvers? Til þess eins
að þóknast tildri og tilgerð? Er í lagi
fyrir konu að vera kvenmaður, en
ekki ráðherra? Hvar ætlar Steinunn
Valdís að draga mörkin? Hvað með
hin karllægu orðin sem við konur
notum um okkur sjálfar – og aðra?
Er það ekki bara í fínu lagi að vera
sérfræðingur, ræstitæknir, ráðgjafi
og snillingur, þótt maður sé kona
(!)?
Steinunn Valdís nefnir nafnbreyt-
ingar tveggja starfsstétta máli sínu
til stuðnings. Hjúkrunarkonur urðu
hjúkrunarfræðingar. Ef ég man
rétt, þá var sú breyting ekki fyrst og
fremst gerð til að auðvelda karl-
mönnum að sinna því starfi, heldur
til þess að greina á milli þeirra sem
höfðu lært fagið í hjúkrunarkvenn-
askóla annars vegar og háskóla hins
vegar. Það var spurning um kaup og
kjör og mat á menntun. Sé þetta
rangt hjá mér bið ég forláts. Enn
meiri missir er að starfsheitinu
fóstra, sem Steinunn Valdís nefnir
einnig. Orðið fóstra á sér djúpar
rætur í íslenskri sögu og menningu,
og ef eitthvað er hefur það víðtæk-
ari merkingu en orðið leikskóla-
kennari. En eins og með breyting-
arnar á hjúkrunarkonunni, þá voru
breytingar á starfsheiti fóstrunnar
einnig liður í kjarabaráttu stétt-
arinnar, og kröfu um laun á borð við
aðra kennara. Breytingin á starfs-
heitinu var ekki til eftirbreytni, og
tungumálið mun fátækara ef orðið
fóstra hverfur. Karlmenn hafa
gegnt störfum með kvenkyns
starfsheitum án þess að kvarta. Og
karlmaður getur vissulega verið frú,
meira að segja jómfrú. Jakob smur-
brauðsjómfrú ber sitt starfsheiti
með stolti og reisn, svo dæmi sé tek-
ið af afar kvenlægu starfsheiti.
Glíman stendur um meinlokur hug-
arfarsins.
Það er staðreynd að atvinnuþátt-
taka kvenna í fjölbreyttum störfum
vinnumarkaðarins á sér skemmri
sögu en tungumálið. Í stað þess að
hefja aðför að íslensku máli undir
tilgerðarlegu yfirskini jafnréttis
væri alþingismanninum nær að
beita sér fyrir raunverulegu jafn-
rétti; þar er af nógu að taka. Hitt er
jafnréttisbaráttunni ekki til fram-
dráttar, og jafnvel hlægilegt í aug-
um þeirra kvenna sem hafa þurft og
þurfa enn að sækja rétt sinn á at-
vinnumarkaðnum. Ég geri ráð fyrir
því að ráðherrar séu allir á sömu
launum, hvort sem það eru konur
eða karlar sem sinna starfinu. Það á
hins vegar ekki við um flestar okkar
hinna, sem enn búum við þriðjungi
rýrari kjör en karlmenn. Á því þarf
að taka með gjörðum, – ekki orðum.
Það er fullreynt.
Herrar og
hleypidómar
» Það myndi kalla á meiri háttar tungumáls-hreinsun ef ætti að „leiðrétta“ allt það kyn-
bundna í tungumálinu til að þóknast öðru hvoru
kyninu og rökin fyrir því eru afar veik.
begga@mbl.is
VIÐHORF
Bergþóra Jónsdóttir
GUNNAR Jóhannesson, sókn-
arprestur í Hofsóss- og Hólapresta-
kalli, skrifaði í Morgunblaðið um
„gjald afstæðishyggjunnar“ hinn
13. október sl. og varar við póst-
módernískum hugmyndum um að
ekkert sé í raun satt,
að sannleikurinn eigi
ekki að frelsa menn
heldur eigi þeir að
frelsast undan sann-
leikanum.
Ég er að ýmsu leyti
sammála Gunnari. Ég
sé t.d. ekki að jafn
réttur fólks til að hafa
og tjá skoðanir sínar
þýði að allar skoðanir
séu jafnréttháar.
Gunnar virðist þó falla
í þá gryfju að halda að
fyrst sannleikur sé til,
þá sé það satt sem vill
svo til að hann telur
sjálfur vera satt. Það
tel ég vera misskiln-
ing. Annar misskiln-
ingur hans virðist mér
vera sá að ætla and-
mælendum kristinnar
kirkju og hefða póst-
módernískar hvatir.
Þegar ég segi að
„sannleikurinn“ sem
prestur boðar í pre-
dikunarstólnum sé
ekki sannleikur, þá
meina ég ekki að enginn sannleikur
sé til. Bara að presturinn hafi rangt
fyrir sér.
Gunnar ræðir um „pólitíska rétt-
hugsun“ og tengir hana afstæð-
ishyggju. Nú gengst ég fúslega við
þeirri pólitísku rétthugsun að taka
þarfir og jöfnuð fólks fram yfir
duttlunga í þjóðsagnapersónum, en
kannast ekki við að það komi af-
stæðishyggju við. Þótt kristni
standi að mínu mati á rök-
fræðilegum og siðferðislegum
brauðfótum, er þá þar með sagt að
ég vísi sannleika og siðferði á bug
almennt? Það sem trúað fólk hefur
„fengið að heyra“ er kannski stund-
um byggt á afstæðishyggju – en ég
leyfi mér að halda því fram að oftar
sé gagnrýnin beinskeyttari, og snú-
ist beinlínis um að guð sé ekki til,
borgin „á bjargi traust“ sé bara
spilaborg og biskupinn sé nakinn.
Maðurinn er mælikvarði alls
Ég er sammála Gunnari um að til
sé „raunverulegur og algildur“
sannleikur. Hann liggur hins vegar
ekki á lausu, og hann er ekki að
finna í neinni einni bók. Sínum aug-
um lítur hver á silfrið;
það er oft sett fram
sem sannleikur sem í
raun er bara ein hlið
hans, og menn skyldu
varast að túlka það of
bókstaflega sem árás
á „sannleikann“ þegar
ráðist er á misnotkun
á sannleikshugtakinu.
Staðhæfingar eru
réttar eða rangar eftir
því hversu vel þær
koma heim og saman
við hlutlægan veru-
leika. Hið góða og
slæma er líka til, og
mælikvarðinn á það er
maðurinn. Það væri
ekki hægt að tala um
„gott“ eða „slæmt“ í
sjálfu sér án þess að
einhver legði mat á
það; án mannsins væri
hvorugt til. Enginn
yrði hnugginn þótt
menn útrýmdu ebóla-
veirunni, en ef þeir út-
rýmdu górilluöpum
þætti það ferlegt. Hið
góða og slæma er
nefnilega huglægt. Maðurinn er
ekki aðeins mælikvarðinn á hið
góða og slæma heldur er hann líka
rót þess. Án mannsins væri ekkert
til sem héti dyggð eða löstur.
Gagnrýnin hittir
sjálfa sig fyrir
Gunnar varar við því að ef „við
útrýmum sannleikshugtakinu þá út-
rýmum við líka öllum hugmyndum
um rétt og rangt“. Nú veit ég ekki
hvort hann hefur í huga, póstmód-
erníska heimspekinga eða þá sem
telja t.d. siði mismunandi menning-
arheima vera jafnréttháa. Hitt efast
ég um, að hann hafi sína eigin koll-
ega í huga. Kirkjunnar menn hafa
nefnilega sveigt hinn „algilda“
sannleik hennar að þörfum sínum,
miðað við aldarfar og viðhorf sam-
félagsins á hverjum tíma. Sann-
leikur hennar er ekki algildari en
svo, að það þarf háskólagráðu til að
skilja hvað guð „raunverulega
meinti“ þegar hann sagði mönnum
að grýta homma eða að konur á túr
væru „óhreinar“. Kirkjan „túlkar“
sig frá óþægilegum staðreyndum
um ritninguna og sína eigin sögu og
þegir um annað. Í Nýja testament-
inu (Mark. 10:11-12) segir Jesús:
„Sá sem skilur við konu sína og
kvænist annarri drýgir hór gegn
henni. Og ef kona skilur við mann
sinn og giftist öðrum drýgir hún
hór“ – hvers vegna leggur kirkjan
blessun sína yfir það en ekki yfir
hjónaband samkynhneigðra? Getur
verið að kirkjuna reki fyrir vindum
tíðarandans? Getur verið að henni
væri nær að líta í eigin barm áður
en hún reynir að draga flís afstæð-
ishyggjunnar úr auga náungans?
Gunnar segir að eftir því sem
stöðu kristninnar hafi hnignað, hafi
siðferðinu líka hnignað, eins og þar
sé orsakasamhengi. Það væri eins
hægt að segja að eftir því sem tök
kirkjunnar hafi losnað, hafi ung-
barnadauði minnkað og meðalaldur
lengst. Það er ekki tilviljun að þetta
fari saman. Orsakirnar eru betri
menntun og lífskjör, afleiðingin
minni trúhneigð og aðrar siðferð-
ishugmyndir – sem þurfa ekki að
vera verri þótt þær séu öðruvísi.
Við söguleg aldahvörf losar fólk
af sér viðjar fortíðar og þá skilja
hliðverðir gamla tímans stundum
ekki ný viðhorf eða nýja siði, en sjá
í staðinn „menningarlega og sið-
ferðilega upplausn“. Gamla valda-
stéttin hryllir sig og ber ekki kennsl
á líkindin við sína eigin sögu. Hvað
var það annað en óttinn við „upp-
lausn“ sem fékk valdamenn fyrri
tíðar til að berjast gegn fram-
förum? Var það ekki raunin þegar
aðallinn og kaþólska kirkjan börð-
ust gegn borgarastéttinni og mót-
mælendakirkjunum? Eða þegar
Rómverjar lumbruðu á frumkirkj-
unni og vörpuðu kristnum mönnum
fyrir ljón?
Gunnar spyr og segir samfélagið
fjarlægjast kirkjuna. Það er rétt til
getið, þótt með nokkuð öðrum hætti
sé en Gunnar telur: Við erum að
vaxa upp úr henni.
Séra Gunnar og
afstæðishyggjan
Vésteinn Valgarðsson
skrifar um trúmál
»Kirkjunnarmenn hafa
nefnilega sveigt
hinn „algilda“
sannleik hennar
að þörfum sínum,
miðað við ald-
arfar og viðhorf
samfélagsins á
hverjum tíma.
Vésteinn Valgarðsson
Höfundur er trúlaus sagnfræðingur.
UNDANFARIÐ hefur verið
rætt nokkuð um byggðakvóta og
hafa stjórnmálamenn mætt út-
gerðarmönnum í sjónvarpssal til
rökræðna um þetta
fyrirbæri. Áhrif
byggðakvóta, þar
sem aflahlutdeildum
er úthlutað af hinu
opinbera til mismun-
andi byggða virðast í
fyrstu vera jákvæð
en þegar betur er að
gáð kemur annar og
alvarlegri sannleikur
í ljós.
Við úthlutun er
miðað við að viðkom-
andi byggð sé ekki
stærri en sem nemur
1.500 íbúum sem
veldur því að mörg þorp hafa
beina hagsmuni af því að vera
áfram lítil og laða ekki að sér fólk
af ótta við að fara yfir tilgreindan
íbúafjölda. Aðrar byggðir sem eru
rétt við mörkin hafa hvata til þess
að fækka íbúum sínum til að kom-
ast undir þau mörk sem byggða-
kvóti miðast við.
Kvóti kemur ekki í byggðir
Þær byggðir sem byggja mikið á
byggðakvóta frá sjávarútvegs-
ráðherra hafa til þess hvata að
bægja frá sér kvóta sem er í eigu
útgerðarmanna þar sem hætta er
á að byggðakvóti fari
þegar almennur kvóti
eykst í byggðinni.
Mörg dæmi eru um að
íbúar í smærri þorpum
á landsbyggðinni hafi
beðið útgerðarmenn
þar í bæ að skrá skip
sín á aðrar hafnir til
að auka möguleika
sína á að fá úthlutað
byggðakvóta.
Byggðakvótinn virk-
ar því með þeim hætti
að veiðiheimildir eru
fluttar frá þorpi á
Austurlandi til þorps á
Norðurlandi. Litlu virðist skipta
stjórnmálamenn að á Austurlandi
missir fólk vinnu sína um leið og
störf skapast á þeim stað sem
heimildirnar eru færðar til. Mun
eðlilegra væri að í sjávarútvegi,
líkt og í öðrum atvinnugreinum,
fengju veiðiheimildir, tæki, fólk og
annað í atvinnulífinu að leita þang-
að sem verðmætin nýtast best líkt
og verið hefur á Íslandi frá því
landið var numið.
Skammtað úr hnefa
Það er fortíðarblær yfir því að
ráðherra opni árlega pyngju sína
og dreifi verðmætum til þess
fjölda sem hafði fyrir því að mæta
í biðstofuna það árið. Á öðrum
sviðum er það liðin tíð stjórn-
málamenn hafi slíkt vald yfir at-
vinnutækjunum. Löngu er við-
urkennt að pólitísk afskipti sem
þessi auka líkur á spillingu og
skekkja alla eðlilega atvinnu-
starfsemi á frjálsum markaði.
Landsbyggðin þarf frelsi í sjáv-
arútvegsmálum til jafns við aðrar
atvinnugreinar í landinu. Óeðlilegt
er af ríkisvaldinu að fella niður
störf í sjávarútvegi á einu svæði
til þess eins að skapa þau á öðrum
og færa þau jafnvel aftur til baka
árið eftir. Byggðakvóti er tíma-
skekkja sem leggja þarf niður sem
allra fyrst – landsbyggðarinnar
vegna.
Byggðakvóti
er tímaskekkja
Friðbjörn Orri Ketilsson
skrifar um sjávarútvegsmál
Friðbjörn Orri
Ketilsson
» Byggðakvóti er afmörgum talinn já-
kvæður fyrir minni sjáv-
arþorp en þegar betur
er að gáð kemur í ljós að
svo er alls ekki.
Höfundur er formaður félags ungs
fólks í sjávarútvegi, www.fufs.is.