Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1981, Síða 31

Náttúrufræðingurinn - 1981, Síða 31
(1973) varð fyrst til að reyna sundur- greiningu ísaldarhraunanna á Reykja- vikursvæðinu og skiptir hún hraunun- um upp í sjö deildir. Var hún þar um margt á réttri braut. Ritgerð hennar hefur þó lítið verið haldið á lofti. Sú grein sem hér fer á eftir er byggð á athugunum sem framkvæmdar voru á vegum Orkustofnunar í Mosfellshreppi haustið 1976 (Árni Hjartarson og Þór- ólfur Hafstað 1977) og smáerindi sem haldið var á ráðstefnu Jarðfræðafélags- ins haustið 1977. GRÁGRÝTI Nafngiftin grágrýti er gamalgróin á tungu íslenskra jarðfræðinga. Hún var fyrst notuð á basalthraun þau, sem mynda berggrunn Reykjavikur en síðan var nafnið yfirfært á allt það basalt, sem svipar til þessara hrauna, þ. e. var ferskt, fremur grófkornótt og gráleitt á að líta. Enn síðar var heil jarðsöguleg myndun kennd við það, grágrýtis- myndunin. Þótti mönnum sem grá- grýtishraun væru einkennandi berg fyrir yngsta hluta islenska berggrunns- ins. Brátt kom þó í Ijós, að það var ekki einhlítt. Þá var tekið upp á því, að láta orðið grágrýtismyndun tákna fast- ákveðið tímaskeið, hvort sem þar fyndist grágrýti eða ekki. Það er hin almennt viðurkennda merking orðsins nú. Orðið virðist þó vera að víkja úr daglegri notkun jarðfræðinga, en ný að koma í staöinn. Á síðari árum hafa margir reynl að skilgreina grágrýtið bergfræði- lega og finna því stað í hinu alþjóðlega flokkunarkerfi basalts. Það mun þó varla takast, til þess hefur orðið grágrýti allt of viða og ruglingslega merkingu. Alþjóðlega orðið dolerit, fyrir grá- grýti, er einnig fremur óheppilegt. Á ensku er þetta orð mjög oft notað um það berg, sem hérlendis er nefnt diabas, þ. e. djúpbergstegund, og getur Jjví valdið meinlegum misskilningi. Þótt grágrýtið sé þannig hálfgert ólánsorð, er Jaað orðið svo tungutamt, að ekki tjáir að ganga framhjá Jjví. Hér á eftir nota ég orðið í sinni upprunalegu merkingu um gráleitl ferskt grófkorna basalt. Þar með er ekki gefið neitt i skyn um uppruna, aldur eða efnasamsetn- ingu, aðeins ytra útlit. I J^essari grein verður kvartertím- anum skipt í ár- og síðkvarter og teljast skiptin verða við Brunhes-Matyuama segulskiptin fyrir 700.000 árum. Þetta er í samræmi við nýjustu skilgreiningar á mótum grágrýtis- og móbergsmynd- unarinnar. SUNDURGREINING GRÁGRÝTISINS Eins og allir vita, sem eitthvað hafa fengist við kortlagningu á hraunum, er ýmsum erfiðleikum bundið að greina þau sundur í einstök hraun. Þau eru oft hvert öðru lík, hvað bergfræðilega upp- byggingu varðar. Auk Jress er innri gerð einstakra hrauna oft breytileg frá einum stað til annars. Sérstaklega er J)etta áberandi með ólívíndíla. Svonefnd pikrít hraun, sem eru sjaldgæf tegund dyngjuhrauna, geta t. d. verið nær díla- laus á yfirborði, en með meira en 50% ólívíndíla við botn. Rofið er Jtað skammt á veg komið í nágrenni Reykjavíkur, að sjaldan sér á nema eitt eða tvö hraunlög í hverri opnu. Aldursröð jarðlaganna er þvi oft óljós. Kjarnaborholur koma þó að góð- 109

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.