Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 16

HVAÐ ER SPA?
Flestir munu skilja orðið spá sem
einhvers konar umsögn um óorðinn
atburð. Ekki má þó umsögnin vera svo
almenns eðlis að hún sé sjálfsögð. Það
getur til dæmis vart talist spá, þegar
við segjum að sólin komi upp á morg-
un, eða að það eigi eftir að verða
jarðskjálfti á jörðinni. Það er heldur
ekki nóg að segja, að það verði jarð-
skjálfti á íslandi, eða jafnvel að það
verði jarðskjálfti á Reykjanesi h. 26.
apríl 1986, því á Reykjanesi einu
verða margir smáskjálftar á degi hverj-
um. Þessar umsagnir gera því ekki
annað en að staðhæfa sjálfsagða hluti.
Ut á slíkar umsagnir gæti því margur
orðið spámaður, jafnvel í eigin föð-
urlandi. En hversu mikið þarf að
þrengja umsögnina til þess að hún geti
talist spá? Jarðskjálftafræðingar hafa
komið sér saman um að í fullgildri
jarðskjálftaspá þurfi að koma fram að
minnsta kosti þrjú atriði, þ.e. stærð
skjálftans, upptakasvæði og tímabilið
sem til greina kemur. Helst þarf að
gefa óvissumörk á öllum þremur atrið-
um, svo hægt sé að meta eftir á hversu
vel spáin hafi ræst. Dæmi um jarð-
skjálftaspá gæti hljóðað eitthvað á
þessa leið:
„Jarðskjálfti að stærð 6,3—7,5 á
Richterskvarða mun eiga upptök á
svæði sem afmarkast af breiddar-
baugunum 63°50’ og 64°N og lengd-
arbaugunum 19°50’ og 20°40’ V á
næstu áratugum. Meira en 80% lík-
ur eru til þess að skjálftinn verði á
næstu 25 árum“.
Hér er öllum skilyrðum jarðskjálfta-
spár fullnægt, þó óneitanlega sé spáin
nokkuð óákveðin, einkum livað tím-
ann varðar. Slíka spá er augljóslega
ekki hægt að nota til að gefa út við-
vörun til íbúa svæðisins um yfirvofandi
háska, en hún getur samt sem áður
komið að gagni við skipulag og
mannvirkjagerð. Einnig væri eðlilegt í
framhaldi af spánni að hefja undirbún-
ing að viðbrögðum við því tjóni sem
jarðskjálfti af þessari stærð óhjá-
kvæmilega hefur í för með sér. Spá af
þessu tagi þarf að fylgja greinargerð
um, hverjar séu forsendur hennar, svo
að þeir sem þurfa að taka afstöðu til
hennar geti metið hversu áreiðanleg
hún sé. Það kynni til dæmis að ráða
nokkru um viðbrögð stjórnvalda hvort
spáin er grundvölluð á gangi himin-
tungla, fyrri sögu jarðskjálfta á þessu
svæði, eða draumförum fólks.
SKJÁLFTAEYÐUR, FLEKA-
KENNINGIN
En hvaðan dregur jarðskjálftafræð-
ingur vitneskju um atriðin þrjú sem
jarðskjálftaspáin þarf að innihalda?
Athugum fyrst upptakasvæðið. Hér
kemur flekakenningin til hjálpar, en
samkvæmt henni má skipta yfirborði
jarðar niður í nokkra misstóra fleka,
sem eru á hægri hreyfingu hver með
tilliti til annars. Hreyfingin nemur víð-
ast nokkrum sentimetrum á ári. ísland
liggur til dæmis á mótum tveggja slíkra
fleka. Hér mætast Norður-Ameríku-
flekinn, sem inniheldur allt meginland
Norður-Ameríku og vestanvert Norð-
ur-Atlantshaf, og Evrasíuflekinn, sem
inniheldur austanvert Norður-Atlants-
haf, allt meginland Evrópu og norð-
anverða Asíu. Aðrir stórir flekar eru
Kyrrahafsflekinn, Suður-Ameríkuflek-
inn, Afríkuflekinn, Suðurskauts-
flekinn og Indlandsflekinn, en auk
þeirra eru margir minni. Jarðskjálftar
eru yfirleitt bundnir við tiltölulega
þröng og vel afmörkuð svæði meðfram
flekajöðrunum þar sem flekarnir núast
saman (1. mynd). Vegna hægra hreyf-
inga flekanna hleðst upp spenna í
jarðskorpunni við flekajaðrana. Þegar
spennan fer yfir ákveðin mörk verður
jarðskjálfti við það að bergið hrekkur
10