Náttúrufræðingurinn - 1956, Blaðsíða 11

ÚR SÖGU BERGS OG LANDLAGS
121
vatnagangi, liöfðu rofið gat á bergþakið, seni líparítkvikan storkn-
aði undir. Þetta á raunar við um öll berginnskot. Talið er, að sumt
af ljósgrýti blágrýtismyndunarinnar hafi ekki orðið til með þess-
um hætti, lieldur hafi það storknað sem hraun uppi á yfirborði.
Og víst er um það, að líparítgos hafa átt sér stað meðan bfágrýtis-
spildan var að hlaðast upp, því að sums staðar á Austfjörðum og
víðar finnst hörðnuð gosmöl (túff) úr ljósgrýti á milli blágrýtislag-
anna.
Bergtegundir þeirra innskota, sem ég lief þegar getið, eru með
svo smáum kristöllum, að þeir sjást ógreinilega eða alls ekki með
berum augum, og sumar, eins og t. d. biksteinn, eru ekki kristall-
aðar heldur glerkenndar. Biksteinn er svartur að lit, þó hann sam-
svari ljósgrýti að efnasamsetningu. En til eru líka í blágrýtismynd-
uninni innskot úr bergi með stærri kristöllum og vel greinanleg-
um, og þar sem kristallarnir eru með ýmsum litum, er slíkt berg
yrjótt eða skræpótt að sjá. Stærð kristallanna og fleira í gerð þess-
ara bergtegunda sýnir, að þær hafa storknað djúpt í jörðu við hæg-
fara kólnun og mikinn þrýsting. Þessar bergtegundir eru gabbró,
sem er fremur dökkt að lit og samsvarar blágrýti að efnasamsetn-
ingu, og granit, sem er ljóst berg úr sömu efnum og líparít. Mest-
allt íslenzka granítið er þó af sérstakri, fremur smákornóttri gerð,
sem nefnist granófýr og sumir vilja kalla sérstaka bergtegund. En
eiginlegt granít í þrengstu merkingu orðsins er þó einnig til hér.
Gabbró er hér langmest í héruðunum Hornafirði og Lóni á
Suðausturlandi. Falfegt gi'ænleitt gabbróafbrigði frá Hvalnesi í
Lóni hefur verið notað í legsteina í kirkjugörðum. Gabbró finnst
einnig í fastri klöpp í Hafnarfjalli við Borgarfjörð, í Hrappsey á
Breiðafirði (raunar sérstakt afbrigði), við Arnarfjörð og víðar. Gabb-
rósteinar koma einnig fram undan skriðjöklum úr Vatnajökli og
Mýrdalsjökli, og eru þeir væntanlega brotnir úr gabbróklöpp und-
ir jöklunum. Granófýr er langmest austur í Lóni og austast í Horna-
firði, en finnst einnig á Snæfellsnesi.
Það er nokkuð algengur misskilningur að djúpbergtegundirnar
granít (eða granófýr) og gabbró séu elzta berg í landinu. Blágrýtið
og millilög þess eru eldri, og eins og þegar er getið, hefur gabbró-
og granítkvikan troðizt inn í þá myndun og storknað þar. Þess sér
líka víðast merki á takmörkum djúpbergshleifanna, að þeir hafa
hitað og að nokkru leyti ummyndað bergið í kring.