Náttúrufræðingurinn - 1956, Blaðsíða 20

130
NÁTTÚRU FRÆÐINGURINN
er að uppruna hraun eins og flest blágrýti, og raunar eru blágrýti
og grágrýti aðeins tvö afbrigði einnar bergtegundar, sem nefnist
basalt. Mörg grágrýtishraun á móbergssvæðunum má rekja til upp-
taka, að eldstöðvunum, sem hafa gosið þeim, því að yfirborði hraun-
anna hallar yfirleitt enn í þá átt sem þau runnu. Allar grágrýtis-
gosstöðvar, sem kunnugt er um, eru sarns konar, þ. e. dyngjur. Þær
eru flatvaxnar bungur eingöngu úr hrauni. Langfrægust dyngja hér
á landi er Skjaldbreiður upp frá Þingvallasveit. Hann er fullkom-
lega reglulegur, með stóran gíg í kolli, en lieldur í brattara lagi,
eftir því sem dyngjur eru vanar að vera. Ég nefni Skjaldbreið hér
aðeins sem ákjósanlegt dæmi um þessa gerð eldfjalla. En hann er
nútímadyngja og á ekki heima í móbergs- eða grágrýtismynduninni.
Flestar grágrýtisdyngjurnar hafa eitthvað rofizt og aflagazt. Þær
bera það allar með sér, að jökull hefur sorfið þær, og eins er um
grágrýtishraunin, sem frá þeim liafa runnið. Þar eru nú komnar
fægðar og rákaðar klappir í stað hins upphaflega hrjúfa hraun-
yfirborðs. Ég skal nefna fáeinar grágrýtisdyngjur til dæmis: Mos-
fellsheiði á mörkum Kjósarsýslu og Árnessýslu. Talið er, að þaðan
hafi runnið grágrýtið, sem Reykjavík stendur á. Lyngdalsheiði í
Árnessýslu er með fullkominni dyngjulögun og vottar fyrir stórum
gíg á kolli hennar. Á eystra móbergssvæðinu sunnanlands veit ég
ekki um neina grágrýtisdyngju né grágrýtishraun; hvort tveggja
virðist vanta þar. í Þingeyjarsýslu skal ég aðeins nefna Vaðöldu í
Ódáðahrauni og Grjótháls vestan Jökulsár hjá Dettifossi.
Ég gat þess áðan, að gerð móbergsins benti til myndunar undir
jökli og það væri því talið vera frá jökulskeiðum ísaldarinnar. Jafn-
augljóst virðist vera, að grágrýtishraunin hafi runnið yfir autt land,
og það liafi því gerzt í ísaldarhléum.
Lengra verður nú ekki að sinni rakin saga landslags og bergs
hér á landi. Við látum liana niður falla, meðan landið er enn hul-
ið ísbrynju undir lok síðasta jökulskeiðs ísaldarinnar. En þá var
lokið smíði hinnar föstu klappar, sem við köllum berggrunn lands-
ins, og flestir ( en ekki allir) hinir stærstu drættir landslagsins komn-
ir í nútímahorf. Þetta tók 60—70 milljónir ára. — En hvenær var
svo mikil og hagleg smíði gerð á skemmri tíma?