Samvinnan - 01.01.1944, Síða 8

SAMVINNAN
1. HEFTI
menn, og hafa svo margþætta starfsemi að þau hafa
þörf fyrir tímarit, sem getur flutt þjóðinni fræðandi
og skemmtandi greinar, bæði um innlend og útlend
efni. Jafnframt yrði iv'ð stækkaða tímarit vettvang-
ur fyrir eldri og yngri menn, sem vildu ná til þjóð-
arinnar með ritverk sín.
Ég vil þá víkja nokkru nánar að efni og viðfangs-
efnum hinnar stækkuðu „Samvinnu". Þegar kaupfé-
lagshreyfingin hófst fyrir rúmlega 60 árum, mátti
heita, að öll verzlun landsins væri í höndum erlendra
manna, enda rann verzlunarágóðinn þá úr landi,
eins og tíðkazt hafði um nokkrar aldir. Nú er svo
komið, að öll verzlun íslendinga er komin í hendur
landsmanna sjálfra. Mun láta nærri, að þjóðin skipt-
ist um það bil í tvær fylkingar. Skipta sumir við kaup-
menn á samkeppnisvísu og virðast una því vel. Aðrir,
og þeir munu þó vera öllu fleiri, eru sjálfir sínir eigin
kaupmenn og heildsalar með því að vera félagsmenn
í einhverri af deildum Sambandsins. Áður fyrr hafa
staðið harðar deilur milli kaupmanna og kaupfé-
laga, og um eitt skeið munu einstaka samkeppnis-
menn hafa látið sér detta í hug að unnt yrði að
leggja samvinnuhreyfinguna að velli og útþurrka
hana úr landinu. Vel má vera, að einhverjir samvinnu-
menn hafi vonazt eftir hinu sama, að því er snertir
kaupmennina, en nú eru slíkir draumar áreiðanlega
ótímabærir. Samvinnumenn og samkeppnismenn hafa
unnið saman glæsilegt þrekvirki á tiltölulega stuttum
tíma, að gera alla verzlunina innlenda. Báðar stefn-
urnar standa föstum fótum í íslenzkum jarðvegi.
Þjóðin er skipt milli samvinnu- og samkeppnisstefn-
unnar. Hvorug hreyfingin getur útrýmt hinni nema
með óviðeigandi ofbeldi, því að þessar stefnur eru
grundvallaðar í lífsskoðun þjóðarinnar. Hér eftir get-
ur tæplega orðið um að ræða stríð „upp á líf og
dauða“ milli kaupfélaga og kaupmanna. Hins vegar
hlýtur jafnan að vera keppni milli þessara aðila, og
fer vel á því. Þar heldur velli það, sem hæfast er.
Tímaritið, sem sambandið gefur út, hlýtur að sjálf-
sögðu á hverjum tíma að vera vel á verði móti árásum
andstæðinga, hvaðan sem þær koma, og bera þá fram
varnir og skýringar samvinnumanna. En að öllum
jafnaði virðist mér, að hlutverk tímaritsins í sam-
keppnismálum við kaupmannastéttina eigi að vera
fólgið í því, að vekja áhuga samvinnumanna fyrir því
að gera fyrirtæki sín sem bezt úr garði, svo að þau
fullnægi á hverjum tíma sanngjörnum kröfum við-
skiptamannanna. Á þann hátt er haldið við heil-
brigðri samkeppni í verzlunarmálum landsmanna.
Fer þá gengi kaupmanna og kaupfélaga eftir því
hvort skipulagið fullnægir betur þörf þjóðarinnar.
*
Hin stækkaða Samvinna gegnir þegar í upphafi
nýju og þýðingarmiklu hlutverki, sem fjöllesið tima-
rit getur orðið að verulegu gágni, og það er við það
nauðsynlega verk, að rótfesta vélamenningu nútím-
ans á íslandi í formi, sem hæfir þjóðinni, og í sem
nánustu samhengi við erfða menningu landsmanna.
Þetta mál þarfnast nokkurrar skýringar.
íslendingar hafa nú byggt landið í nálega ellefu
aldar. Það má skipta þessu langa tímabili í tvennt,
eftir því hvort landsmenn vinna aðallega með líkams-
orku sinni og handverkfærum, eða afkastamiklum
verkvélum. Fyrra tímabilið nær yfir rúmlega tíu ald-
ir, en hið síðara lítið meir en hálfa öld. Á fyrra tíma-
bilinu blómgast hér dreifbýlismenning, en á hinu
síðara hefst íslenzk vélamenning, sem hefur gerbreytt
lífi og starfi landsmanna, en hefur ekki enn, sem
naumast er von, náð að rótfestast og samþýðast eðli
og erfðavenjum þjóðarinnar. Ef litið er á fyrra tíma-
bilið, er glögg mynd fyrir augum þess, er horfir í
skuggsjá sögunnar. Nálega öll þjóðin býr í dreifðum
bæjum, úr timbri, torfi og grjóti. Meginhluti túnanna
er þýfður og þau ekki girt. Engin garðyrkja, engir
vegir, engar brýr, engin skip. Vinnubrögð, skemmt-
anir, uppeldi og andlegt líf, er í föstum skorðum kyn-
slóð eftir kynslóð. Undir þessum kringumstæðum
dafnar einkennileg og sterk andleg menning, sem nær
hámarki í bókmenntum, og heldur móðurmálinu ná-
lega hreinu undir erfiðustu kringumstæðum.
En fyrir rúmlega hálfri öld heldur vélamenningin
innreið sína í landið, og breytir atvinnuháttum og
þjóðlífi íslendinga á örskammri stund meira en dæmi
munu vera til um nokkra aðra menningarþjóð. Nú
býr meiri hluti íslendinga í þéttbýli, í kaupstöðum og
kauptúnum. Húsagerð landsmanna í bæjum og sveit-
um er breytt bæði að efni og formi, og hin forna bygg-
ingarlist er jafn ókunn miklum hluta hinnar upp-
vaxandi kynslóðar eins og siðvenjur í fjarlægu landi.
Nú er unnið að framleiðslu á sjó og landi meira og
minna með hraðvirkum vélum. Vélskip, bifreiðir,
flugvélar, sími, útvarp, kvikmyndir, rafmagnsnotkun
og hitaveita eru nýfengnar nýjungar, sem marka djúp
spor og með nýjum hætti í daglegt líf og uppeldi ís-
lendinga.
Þessar breytingar eru sögulega óhjákvæmilegar, og
að flestra áliti nauðsynlegar. En þær eru svo gagn-
gerðar, að þær geta valdið stórtjóni í andlegu lífi jS-
lendinga, eins og þegar of djúpt áveituvatn á rækt-
arlandi feygir jarðveginn og eyðir gróðrinum. Mér
finnst að það megi líkja nútímaástandi þjóðarinnar
við ferðamannalest í gömlum stíl, sem er komin að
áfangastað. Það er búið að taka af hestunum nokk-
uð af farangrinum. Menn hafa reist sum tjöldin. Önn-
4