Samvinnan - 01.01.1944, Qupperneq 9

1. HEFTI
SAMVINNAN
ur liggja hálf útbreidd í tjaldstaðnum, en flest eru
enn í klyfjum hér og þar um völlinn. Burðarhestar,
reiðhestar, reiðver, tjöld, fatnaðir, matarbirgðir og
suðutæki eru dreifð um gervallan áningarstaðinn.
Enn er óséð, hvernig tjaldborg þessara ferðamanna
muni líta út og hversu haldkvæm hún reynist.
Ég læt þessa líkingu nægja til að tákna hina miklu
ummyndun, sem nú er að gerast með þjóðnni. Það
væri algerður misskilningur, ef því væri haldið
fram, að sveitirnar stæðu ennþá að öllu leyti á
gömlum merg, og að þar væri engin hætta frá hin-
um miklu vorleysingum vélatímabilsins. Ég vil nefna
þessu til skýringar fáein einföld dæmi. Fyrir nokkr-
um árum kom ég að vetri til í nýbyggt steinhús í
sveit. Það var tvær hæðir, fjögur herbergi á hvoru
lofti. Eldhúsið var á neðri hæð. Veður var nokkuð
kalt, en ekki mikið frost. Sjö herbergi í húsinu voru
óupphituð og svo köld, að þau gátu tæplega talizt
mannabústaður í íslenzkum vetri. í eldhúsinu var
nokkur hlýja frá matseldinni. Hér er nýi tíminn
kominn, en sýnilega ekki í samræmi við landshætti
og þarfir fólksins. Enginn vafi er á, að gömlu bað-
stofurnar með þykkum torfveggjum, leku torfþaki
og litlum gluggum voru lífvænlegri heimili, og lík-
legri til verndar lífi og heilsu manna, heldur en
kalda stóra húsið með mörgu vistarverunum, sem
ég hef nýlega lýst. Annað dæmi úr sveitum snertir
hestana og hina nýju vegagerð. Þjóðin hefur með
miklum fórnum og miklum myndarskap lagt ótrú-
lega mikið af akfærum vegum um landið á síðasta
mannsaldri. Þessir vegir eru fyrst og fremst mið-
aðir við bifreiðarakstur. En þó að bifreiðar komi til
sögunnar, þá er íslenzki hesturinn þó þarfasti þjónn-
inn, Hesturinn hlýtur að vera hjálparhella fólksins í
sveit, bæði við vinnu heima, og mikið af ferðalagi
sveitamanna, innan sveitar og um öræfi landsins. En
svo gersamlega hafa menn gleymt þarfasta þjónin-
um, eftir meira en tíu alda sambúð, að sums staðar
má kalla ómögulegt að komast með hesta gegnum
hinar blómlegustu hestasveitir á landinu. Akveg-
irnir eru svo harðir, að þeir eru lítt nothæfir fyrir
hesta. En síðan hefur láðzt að gera hestavegi meðfram
akveginum, og í ofanálag eru víða settar gaddavírs-
girðingar svo að segja við brautarskurðina. Þegar
ríðandi menn mæta bifreiðum á þessum vegum, er
það oft helzta úrræði þeirra að keyra hestana niður
í brautarskurðinn, meðan bíllinn rennur framhjá.
Þegar svo er búið að hestinum, er síst að furða, þó
að oft megi líta æsku dreifbýlisins í mjög ósamstæð-
um klæðum í flutningabílum nútímans, í stað
skemmtilegra hestferða fyrri kynslóða, meðan land-
ið allt var opinn vegur fyrir ferðamann á góðum
hesti.
Hið nýja þéttbýli við sjóinn hefur byggzt með ótrú-
legum hraða, mest af fólki, sem ekki hafði æfingu
eða undirbúning til að lifa bæja- eða borgalífi. Um
stærsta þéttbýlið á íslandi, sjálfan höfuðstaðinn, er
það að segja, að þangað sækir fólkið mest, en þó er
eins og allt of fáum þyki vænt um bæinn. Erlendis
er það siður í hverjum gömlum bæ, að hann fær
dánargjafir frá borgurum, sem unna heimkynni sínu
og vilja fegra það. En Reykjavík hefur enn ekki orð-
ið fyrir hugulsemi af þessu tagi svo að orð sé á ger-
andi. Höfuðstaðarbúar virðast fremur líta á borg-
ina sem atvinnustað og auðæfalind en varanlegt
heimkynni óborinna kynslóða. Skortur á framsýni
blasir við í hverju spori. Göturnar eru þröngar og
lítt hæfar fyrir mikla umferð. Inni í gamla bæn-
um er eiginlega enginn grasblettur, þar sem börn
og fullorðnir geta komizt í kynni við jarðveg og
sólskin, nema Arnarhólstúnið, sem er eign ríkisins.
Heimilin virðast ekki vita um virðuleik sinn og helgi,
því að ef svo væri, myndi ekki hafa komizt nálega
umræðulaust gegnum Alþingi í fyrra frumvarp, sem
heimilaði nefnd í bænum að setja ókunnugt fólk inn í
hvaða heimili sem vera skyldi í nauðungartvíbýli.
Munurinn sést glögglega, ef borið er saman gamalt
borgaland eins og England við nútíma ísland, þar sem
þjóðin hefur ekki æfingu við að búa annars staðar en í
dreifbýli. Eftir að búið er að eyða þrem milljónum húsa
í Bretlandi með loftárásum, létu Bretar undir höfuð
leggjast að gera lög sem heimiluðu innrás óviðkom-
andi fólks í grið heimilanna. En fyrir undarlegt og
óafsakanlegt vanmat á rétti og gildi sjálfstæðra
heimila ætlaði Reykjavíkurbær, veturinn 1942—43,
að láta bjóða sér það, að heimilisgriðin yrðu rofin
þar eftir geðþótta óviðkomandi manna.
Vanmáttur hinna nýju heimila í þéttbýlinu kem-
ur fram í því, hve lítils virði heimilin eru fyrir
börnin, sem fæðast þar upp. Þúsundir af foreldrum
líta á barnaskólana eins og bjargráð til að verja
börnin frá að vera þann tíma á götunni.
Hið nýmyndaða þéttbýli á íslandi hefur alið upp
marga hrausta menn, karla og konur, í atvinnubar-
áttuna. Áður er vikið að sjálfstæðisbaráttu verzl-
unarstéttarinnar. Yfirmenn og undirmenn á hinum
nýmyndaða verzlunar- og fiskiflota starfa að sumu
leyti með áfburða dugnaði. Þá hefur bærinn eignazt
marga eljusama iðnaðarmenn, lækna, lögfræðinga
og viðskiptaforkólfa. En úr hinu nýmyndaða þéttbýli
hafa ekki vaxið skáld, listamenn eða rithöfundar.
Það er mjög dregið í efa, hvort nokkur ferskeytla,
5