Samvinnan - 01.12.1959, Síða 24

MAGNÚS MÁR LÁRUSSON
Heilagur andi
í kveðskap og sögum fyrri hluta
miðalda
17
róðlegt væri að gera sér nokkra grein fyrir því, að
hve miklu leyti menn á fyrra hluta miðalda hafa tileink-
að sér kenningar kirkjunnar um heilagan anda. Frásög-
urnar af skírn Krists, boðun Maríu og sendingu heilags
anda á hinni fyrstu hvítasunnu hafa veitt tækifæri til að
brýna fyrir mönnum ýmislegt um eiginleika hans.
Elzta, en óbeina, heimildin er brotið af vísu Sighvats
Þórðarsonar (11. öld) um skírn Krists:
Endr réð engla senda
Jórdánar gramr fjóra,
fors þó hans á hersi
heilagt skoft, ór lofti.
(Forðum sendi guð fjóra engla af liimnum, áin þvoði
helga lokka Krists). Fyrri vísuhelmingurinn hefur glat-
azt, en af því, sem varðveitzt hefur, má sjá, að Sighvatur
þekkir arfsögn um það, að fjórir erkienglar, líklega þeir
Mikael, Gabriel, Rafael og Uriel, hafi verið sendir ásamt
heilögum anda í dúfulíki til að vera við skírn Krists.
Skírn Krists í Jórdan var ástæðan til þess, að Auður
djúpúðga lét jarða sig í flæðarmáli í Hvammsfirði að
frásögn Landnámutexta Sturlu-, Þórðar- og Skarðsárbóka,
því hún vildi eigi hvíla í óvígðri moldu, þar eð hún var
kristin. Laxdæla saga, kap. 7, segir þó, að hún hafi verið
lögð í bát og orpinn haugur yfir. Skýringu á þessu má
finna í varnarræðu Guðmundar góða um 1215 fyrir erki-
biskupi, þar sem hann segir, að Jórdan var smurð með
krismu, þ. e. helgaðri olíu, í skírn Krists, og við það varð
fljótið svo heilagt, að öll vötn veraldar helguðust við
gjöf heilags anda og í nafni heilagrar þrenningar, sbr.
Guðmundar sögu, kap. 11, og yngstu söguna, kap. 50.
Þessi sama hugmynd er sett fram í Messuskýring ok allra
tíða, sbr. Messuskýringar. Oslo 1952, bls. 37n og hefur
sennilegast verið tekin þaðan í Guðmundar sögu.
Þessa skoðun iiefur leikmaðurinn, skagfirzki bóndinn
og valdsmaðurinn, Einar Gilsson, (14. öld), tileinkað sér
frá Guðmundar sögu, er hann orti:
Jórdán varð, þá er skjöldung skírði
skíran Jón, er hjálpar ljónum,
blessuð endr ok, geisla grundar
grandalaus af helgum anda.
Þessi dýrð hefir vötn að vísu
vísa drottins gervöll prísat,
finnast þau, með sigri sönnum,
sönnust orð, til líknar mönnum.
(Er Jóhannes skírði skíran himnakóng, sem hjálpar
mönnum, var Jordán forðum blessuð og lýtalaus af helg-
um anda. Þessi dýrð drottins drottnanna hefur sannar-
lega prýtt öll vötn með sönnum sigri til líknar mönnum.
Um það finnast hin sönnustu orð.)
Önnur skoðun á verki heilags anda við skírn Krists
kemur fram í vísu Skáld-Þóris á 12. öld:
Dýrkleifar kom dúfa
dags ok krisma lagði
meginskjöldungi mildum
mæt í hattar stræti.
(Dýrleg dúfa kom og lagði krisma í höfuð hins milda
himnakonungs.) Og er þetta í samræmi við skírnarsiðu
kaþólskra.
Frásögnin um boðun Maríu kemur bróður Eysteini til
að segja á 14. öld um Maríu mey í Lilju:
Þú ert heitandi heilags anda
höll, ok prýdd með dáðum öllum.
Svipuð hugsun kemur fyrir í sambandi við Jón helga
í 15. kap. sögu hans, þar sem segir: — „áðr helgasta hans
brjóst, þat er heilagr andi hafði valit sér til byggðar, —
en í yngri sögunni, kap. 25 segir: hans blessaða brjóst,
heilags anda musteri, —Eldri sagan gæti gefið til
kynna, að heilagur andi hafi útvalið Jón helga sérstak-
lega, en í yngri sögunni er komið almennara til orða,
sennilega vegna áhrifa frá 1. Kor. 3:16: „Vitið þér eigi, að
þér eruð musteri Guðs og að andi Guðs býr í yður?“
Hvítasunnudeginum fyrsta er í Hungurvöku, kap. 2,
lýst sem þeim degi, er guð „prýddi alla veröld í gift heil-
ags anda.“
Hugmyndin um gjöf heilags anda þróaðist mjög, m. a.
vegna áhrifa frá 1. Kor. 12:8—11, svo sjö gjafir heilags
anda varð fast máltak. í Stokkhólms-Hómílíubók, bls.
24—25, eru þær nefndar: Spekt, skilning, ráð, styrkt,
fróðleikr, mildi, hræðsla, en latnesk hliðstæða er: timor,
pietas, scientia, fortitudo, consilium, intellectus, sapi-
entia.
I Lilju setur hugmynd þessi skemmtileg spor. Erkieng-
illinn Gabriel nefnist þar: sendiboði sjöfalds anda, og
sami sjöfaldi andi er í bænarorðum bróður Eysteins:
Send hingat sjöfalds anda
sanna gift, er leysi úr banni
mína önd, að mætti ég þjóna,
Maríu blóm, fyrir yðvarn sóma.
Hugmyndin um gjöf heilags anda í skírninni kemur
fram þegar um 1000 í vísu Þorbjarnar dísarskálds:
24 SAMVINNAN