Samvinnan - 01.12.1986, Blaðsíða 36

p

r—

AF SÍÐUM SAMVINNUNNAR
Pólarnir í skáldskap
Halldórs Laxness
EFTIR SIGURÐ A. MAGNÚSSON
Framlag Halldórs Laxness til íslenzkra bókmennta
er æði margþætt, en þó mun það sennilega vera
tvennt sem mestu varðar. Annarsvegar eru tök
hans á íslenzku máli, hin frábæra stílsnilld sem segja má
að hafi endurskapað tunguna, fært henni nýjan og marg-
efldan þrótt sem lyftir verkum hans til hæstu tinda ís-
lenzkrar frásagnarlistar. Stílleikni hans er ekki einungis
máttug og seiðandi, heldur beinlínis lygilega frjó og fjöl-
breytileg, þannig að með hverju nýju verki opinberar
liann okkur áður óþekktar hliðar á skáldgáfu sinni. í því
sambandi er ekki ófróðlegt að gera sér þess grein, að
stílsnilld Halldórs er að miklu leyti áunninn eiginleiki,
sem hann hefur ræktað og þjálfað með langri og strangri
ögun, en sjálf málkenndin virðist á hinn bóginn vera
honum ásköpuð ásamt frásagnargáfunni.
• Hin sígildu stef
í annan stað hefur Halldór Laxness unnið það mark-
verða afrek að rekja svo til öll hin sígildu stef íslenzkra
bókmennta á ferskan og nýstárlegan hátt. Hann hefur
tekið til meðferðar sjávarþorpið, kotbóndann, alþýðu-
skáldið, uppreisnarmanninn, draumsýn þjóðarinnar í
niðurlægingunni, ódrepandi kjark lítilmagnans, hetju-
söguna fornu, útþrána og frægðardrauminn, ævintýrið
og paradísarleitina, skringilegheit og rótleysi nútímans.
í vissum skilningi eru verk hans þverskurður af lífi þjóð-
arinnar fyrr og síðar - þau endurspegla flest það sem
máli skiptir í sögu og viðhorfum íslendinga. í þeim skiln-
ingi er ævistarf hans einstætt í bókmenntunum.
En þráttfyrir ótrúlega fjölhæfni Halldórs í stíl og
yrkisefnum, ganga tvö meginstef einsog rauður þráður
gegnum allan skáldskap hans. Þetta er í sjálfu sér ofur-
eðlilegt, því yfirleitt er það svo, að hver höfundur leggur
upp í lífið með ákveðin grundvallarviðhorf, sem mótazt
hafa af uppeldi hans, erfðum og umhverfi. Þessi viðhorf
taka að vísu margvíslegum ytri breytingum og koma
fram í nýjum myndum, en kjarni þeirra er hinn sami.
Kannski mætti líkja þessu við leikara sem kemur fram í
mörgum og ólíkum gervum, en varðveitir jafnan sinn
eigin kjarna.
36
Það er vitaskuld ævinlega varhugavert að kasta fram
einföldum alhæfingum um jafnflókið viðfangsefni og
bókmenntirnar eru, en ég ætla að hætta á það, þar sem
ég fæ ekki betur séð en í verkum Halldórs Laxness séu
tvö meginstef eða grundvallarviðhorf sem mynda gagn-
stæða póla og skapa verkunum innri spennu. Þetta hefur
orðið því skýrara sem lengra hefur liðið á skáldferil
hans.
# Taóismi
Annar póllinn, og sá sem tvímælalaust stendur hjarta
skáldsins nær, er táknaður með einstaklingum sem ég
hef kennt við „taóisma" í allra rúmustu merkingu, afþví
ég finn ekki aðra betri skilgreiningu. Hér er um að ræða
einstaklinga sem eru einfaldir í viðhorfum og lífsháttum,
jarðbundnir, grandlausir, sjálfum sér nógir, óháðir um-
hverfi sínu, þjóðfélagi, stundtízku, almenningsáliti,
fjármunum og öðrum hégóma heimsins. Þeir eiga innra
með sér hugsjón eða draum sem veitir þeim öryggi og
óhagganlegan sálarstyrk. Einsog ég sagði hafa þessir ein-
staklingar fengið æ skýrari útlínur með árunum. Salka
Valka og í minna mæli Arnaldur eru dæmi þessa mann-
skilnings og síðan Bjartur í Sumarhúsum, en hann krist-
allast fyrst í Ólafi Kárasyni og síðan í organistanum og
móður hans, Birni og ömmu í Brekkukoti, Steinari í
Hlíðum og loks pressaranum í Dúfnaveizlunni. Jón
Hreggviðsson og Arnas Arnæus eru vitanlega einnig til-
brigði við þetta sama stef og fjöldinn allur af öðrum pers-
ónum í skáldsögum og smásögum Laxness.
Allir þessir einstaklingar - sem eru innbyrðis mjög
sundurleitir, afþví hér er ekki um neina formúlu að ræða
- eiga það sammerkt að þeir eru með einhverjum hætti
hafnir yfir umhverfi sitt, óháðir boðum og bönnum mis-
viturra manna. Þeir láta fyrst og fremst stjórnast af innri
sannfæringu, eiga hugsjón sem gerir þá stærri en aðra
menn, göfgar þá og skírir. Mér virðist þetta vera hin eig-
inlega mannshugsjón skáldsins, þó margt í hans eigin lífi
kunni að benda til annars, og kem ég að því síðar.
Þó Halldór hafi í Gerplu og víða annarsstaðar unnið
það þjóðþrifaverk að hleypa vindinum úr hinni fornu