Samvinnan - 01.12.1986, Síða 45

Býr manneskjan yfir ónotuðum
hæfileikum, sem sífellt er reynt að
kæfa eða ýta til hliðar?
undan tilraunum læknanna og samfélagsins til þess að
sveigja hann aftur inn á braut venjubundins lífs í heimi,
þar sem hann er ekki annað en frekar sjálfhverfur há-
skólakennari.
# Víðari leikvangur en jörðin
Hugarórarnir eiga sem sagt að sýna tilraunir mannsins til
þess að slíta af sér þá fjötra samfélagsins, sem að honum
þrengja og veita honum ekki nægilegt svigrúm. Þeir eiga
að vera uppbót fyrir of tilbreytingarsnautt og hversdags-
legt líf hans. Að baki býr sú hugsun, að manneskjan búi
yfir ónotuðum hæfileikum, sem sífellt sé reynt að kæfa
eða ýta til hliðar. Minnisleysið eða geðbilunin er flótti,
sem beinist að því að uppgötva þessa hæfileika og kenna
þeirra, uppgötva möguleikana, sem það býður upp á,
þegar tekst að leysa þá úr læðingi. Hún er eðlisbundin
uppreisn þeirra, sem ekki vilja láta marka sér of þröngan
bás. Kjarninn er sá, eins og segir í eftirmála, að „næsta
óvenjuleg viðkvæmni aðalpersónunnar eða tilfinninga-
næmi hlýtur að vera henni til trafala í þjóðfélagi eins og
okkar, sem þannig er upp byggt, að það gerir þeim
róðurinn léttastan, sem best getur lagað sig að því, með-
almanninum, þeim auðsveipa."
Mótmæli, andóf, uppreisnarhugur - þetta eru merki
um heilbrigði, en almenningsálitið reynir með öllum
þunga sínum að láta líta út fyrir, að þetta séu sjúkdóms-
einkenni. Frá sjónarmiði þess eru hinir geðtrufluðu um-
fram allt sjúklingar miðað við rótgróna og ríkjandi sam-
félagshætti, sem reynt er að þvinga upp á þá, uppreisnar-
seggir, sem það ýtir út í ófæruna með valdi. í skilningi
sínum á þessu rær Doris Lessing á sama borð og ýmsir
nútímasálfræðingar, en lendir í andstöðu við marga sál-
greiningarpostula, sem reynt hafa að fá fólk til þess að
laga sig að ríkjandi samfélagsháttum þrátt fyrir sjúk-
dómseinkennin. Að baki býr vitaskuld einnig hennar
eigin reynsla af byltingarstefnu, sem vill njörva menn
niður með kreddum, krefst óskeikulleikatrúar og vill
þvinga þá til þess að lúta boðum og bönnum kerfisins.
Hún virðist vera þeirrar skoðunar, að bylting leggi á
menn slíka fjötra og risti aldrei niður úr yfirborðinu, þar
sem átök um efnahagsmál og skipulag og yfirráð auðs og
framleiðslu, gangi ekki nógu langt. Hún vill byltingu,
sem leysir úr læðingi alla krafta og hneigðir mannsins,
sem unnt er að halda uppi vörnum fyrir og geta opnað
honum nýjar leiðir til þess að ná heilbrigðu jafnvægi milli
skynsemi og tilfinninga, hugsunar og framkvæmdar.
Þetta er ekki með öllu óskylt sumum hugmyndum súrr-
ealista, en í andstöðu við pólitíska einföldun og tak-
markanir hennar.
Það hefur þurft kjark til þess að skrifa „Leiðbeiningar
um för niður til Vítis“, sem var merkileg og aðdáunar-
verð tilraun í skáldsagnagerð höfundarins, en ímynd-
unarafl hennar sprengdi þar af sér alla fjötra, og með
skáldlegum hugsýnum sínum tefldi hún á tæpasta vaðið.
Með þessari bók hætti Doris Lessing stöðu sinni sem
raunsæishöfundur með mestan áhuga á félagslegri og
sálfræðilegri skilgreiningu manns og samfélags. Eigi að
síður var það enn hið miðlæga viðfangsefni hennar, en
bókin gat bent til þess, að róttæk endurnýjun mundi
leiða hana inn á nýjar brautir, opna henni nýja útsýn yfir
ókönnuð svið í glímu við flókin vandamál. Það er stað-
reynd, að í sögunni stöndum við andspænis flestum þeim
hugmyndum og fyrirbærum, sem mest ber á í eina sagna-
bálkinum, sem Doris Lessing hefur samið fyrir utan sög-
urnar af Mörthu Quest.
Sá sagnabálkur nefnist einu nafni „Kanopus í Argosi:
Skjöl“ (Canopusin Argos: Archives),og kom fyrstasag-
an út fyrir sjö árum. Þetta eru geimferðasögur eða
„Geim“-skáldskapur; það er eins og ímyndunarafl höf-
undarins hafi þurft víðari leikvang en jörðina.
Eins og áður sagði hafði hún gefið því lausan tauminn
í síðustu sögunni um Mörthu Quest, svo að skyldleika
við hana virðist gæta á stöku stað í seinni bálknum, og í
fjórðu sögunni í hinum fyrri, „Innilokuð“, koma fyrir-
bæri eins og fjarhrif (extra sensory perception) við sögu.
Þræðir liggja líka milli geimsagnanna og „Gylltu minnis-
bókarinnar“, sem síðar verður vikið að, en skyldastar
eru þær „Leiðbeiningum um för niður til Vítis“ af eldri
bókum höfundarins.
# Harmleikur þessarar aldar
Doris Lessing hefur stundum verið sökuð um, að „pólit-
ísk heimspeki“ hennar væri nokkuð einstrengingsleg,
innihaldslítil og barnaleg, og sumir hafa talið, að það
ætti ekki síst við um þessar síðustu bækur hennar. í ann-
arri sögunni þykist skrásetjarinn hafa komist að æðri
sannindum, þegar hann kemst svo að orði: „Hvar sem
við erum, þá erum við öll það, sem við hugsum og
ímyndum okkur. Hvorki meira né minna.“ Það er í fullu
samræmi við ímyndunaraflið, sem látið er ráða ferðinni,
Óskum landsmönnum öllum
gleðilegra jóla
og farsældar
á komandi ári
þökkum gott samstarf og viðskipti
á liðnum ámm.
KAUPFÉLAG BERUFJARÐAR
Djúpavogi
45