Andvari - 01.10.1959, Page 87

ANDVARI
JÓN ÞORKELSSON OG THORKILLIISJÓÐUR
197
Ein uppástunga Jóns var sú, að stúd-
entar fengju ríflegri styrk frá háskólan-
um en áður hafði tíðkazt, til þess að þeir
gætu notið námsins betur og orðið nýtari
menn fyrir land og þjóð.
Margar tillögur Jóns snertu almenn
þjóðfélagsmál, svo sem að hindra, að út-
lendingar gætu rakað hér saman eignum
og farið með arðinn út úr landinu og
eytt fé og ævi erlendis.
Ludvig Harboe og Jón Þorkelsson.
Eitt rnesta áhugamál Jóns var endur-
bætur á latínuskólunum. Vegna þeirrar
rcynslu, sem hann hafði í skólameistara-
starfinu um þau bágindi, sem nemendur
og skólarnir áttu við að búa, sagði hann
lausu embætti eftir 9 ára þjónustu, og
fór utan 1737 til þess að vinna að endur-
bótum á skóla- og kirkjumálum á íslandi.
Málflutningur Jóns og skýrslur hans um
ástandið á lslandi, varð til þess, að kon-
ungur ákvað að senda menn hingað til
lands til þess að rannsaka menntunar-
ástand þjóðarinnar og gera tillögur til
úrbóta. Til þeirrar farar var valinn
ágætur maður Ludvig Harboe að nafni,
ungur prestur í Kaupmannahöfn, síðar
Sjálandsbiskup. Var Jón Þorkelsson
fenginn til þess að ferðast með Harboe
urn landið. Skyldi hann vera einkaritari
hans, túlkur og ráðgjafi.
Þeir félagar ferðuðust um hér á landi
1741 til 1745. Störfuðu þeir mikið og
vel. Eftir för þeirra voru gefnar út margar
tilskipanir um skóla- og kirkjuhald, og í
ævisögu Jóns segir: „Bein afleiðing af
komu þeirra Harboe’s og Jóns hingað
til lands er og bygging dómkirkjunnar
á Hólum í Hjaltadal, sem enn stend-
ur . . .“ og verður 200 ára 1963. Að þess-
um ferðalögum loknum sigldu þeir fé-
lagar til Kaupmannahafnar. Jón lcit Is-
land ekki framar og dvaldist í Kaup-
rnannahöfn við ritstörf til dauðadags 5.
maí 1759 og var jarðsettur þar 10. dag
sama mánaðar. Jón var barnlaus og hafði
aldrei kvænzt.
„Það mun því engin tilviljun, heldur
beinlínis að relcja til áhrifa Jóns og
Harboe’s, er þeir Bjarni Pálsson og Eggert
Ólafsson hefja nám í Kaupmannahöfn,
annar í læknisfræði, en hinn í náttúru-
vísindum, árið eftir að Jón og Harboc
fóru héðan alfari. Þannig rættist hugsjón
Jóns Þorkelssonar um lækninn og nátt-
úrufræðinginn." (Þorkell Jóhannesson:
Saga íslendinga VII., hls. 173).
Jón gefíir eigur sínar.
Þrátt fyrir dvöl sína erlendis, og ef til
vill ekki sízt hcnnar vegna, unni hann
jafnan Islandi og íslenzkum málum, cn
þó sérstaldega fæðingarhéraði sínu. Allt
þótti honunr fegurst og bezt í Gullbringu-
sýslu, og stúlkurnar líka, það sanna hin
fögru Gullbringuljóð Iians, sem ort eru
á latínu. „Sjálfur tók hann sér nafn af
Gullbringusýslu og kallaði sig oftast
„Chrysorinus", þ. e. úr Gullbringum . . .
Chrysoris eða Gullbringuljóð cr lofkvæði
um Gullbringusýslu og nafnkunnustu
staði í sýslunni, og inn í það spunnin
saga héraðsins og héraðsmanna og sagnir
ýmsar á marga vegu.“ ■—- Um þessar
rnundir tilheyrir Reykjavík Gullbringu-
sýslu og voru verzlunarhúsin úti í Ör-
firisey (Hólmurinn), en þaðan sigldi Jón
Þorkelsson í fjórða og síðasta sinn, hinn
9. ágúst 1745. — Ræktarsemi sína og
góðvild til átthaga sinna, Kjalarnessþings
hins forna (þ. e. Gullbringu- og Kjósar-
sýslu), sýndi hann bezt með því að gefa
þeirn allar eigur sínar eftir sinn dag til
uppeldisstofnunar. Þessi mikla gjöf, scm
er hin stærsta gjöf, er íslandi hefir verið
gefin til þessa, var í jarðeignum, bókum
og reiðu fé.
Gjafabréfið var gert í Kaupmannahöfn
3. apríl 1759, rúmum mánuði fvrir and-