Fálkinn - 05.07.1961, Blaðsíða 10

SPENNANDI ÍSLENZK FRÁ-
SEM JÓN GÍSLA-
Hér segir frá Oddi Hjaltalín, sem Bjarni Tkorarensen orti eitt af
sínum beztu erfiljóðum um. Oddur var glettinn og grínartugur.
Hann virðfst lítt hafa haft trúnað á klerkleg fræði, en vildi hins
vegar kynnast af eigin raun sem flestu.
HEFUR TEKIÐ SAMAN
Draugatrú og uppvakninga er æva-
forn. Hún hefur verið við lýði frá fyrstu
tíð. Af heimildum fornum er helzt að
ráða, að hún hafi verið grein af nokk-
urs konar trúarbrögðum eða átrúnaði.
Þessi trú fólks er í eðli sínu mjög
skyld trúnni á annað líf og dulda vætti,
sem leyst geti framliðna úr viðjum
dauðans. En eins og draugatrúin kem-
ur fram í þjóðsögum íslenzkum á seinni
öldum, virðist hún helzt standa í sam-
bandi við hatursfullar kenningar boð-
enda trúarbragða, miður hollra. Menn
notuðu uppvakninga og drauga mest til
illvirkja, sem voru afleiðing haturs,
öfundar og hefnigirni. Menn öfluðu sér
draugs til að hefna sín á óvinum sín-
um, og á stundum til að létta sér störf
eða láta þá afla sér fjármuna. En draug-
ar urðu einnig til, þegar menn dóu i
grimmdar- eða hefndarhug, oftast í sam-
bandi við afbrýðis- eða ástamál. Einnig
gengu sumir aurasafnarar aftur, ef þeir
voru mjög jarðbundnir við fjármuni
sína. Þeir komu peningum sínum fyrir
á afviknum stað, áður en þeir dóu,
og vitjuðu þeirra eftir dauðann, aftur-
gengnir. Þeir höfðu sér það síðan til
afþreyingar að rísla við fjárfúlgur sín-
ar. Á dimmum og drauglegum kvöld-
um, sáust gjarnan glæður af fjársjóð-
um þeirra. Voru slíkir eldar kallaðir
vafurlogar eða draugaeldar. Var ekki
gott að eiga næturstað eða dveljast lengi
í námunda við slíka staði, þegar dag-
sett var. Ég hef heyrt eldri menn tala
um staði, þar sem vafurlogar hafa sézt.
Einnig eru nokkrir slíkir staðir kunnir
úr þjóðsögum. Það boðaði vá og ill tíð-
indi, þegar vafurlogar sáust.
Á 18. öld er vitað um marga drauga,
sem voru vaktir upp og gengu ljósum
logum um híbýli manna og unnu tjón,
bæði á mönnum og skepnum. Á 19. öld
er einnig vitað um marga uppvakninga,
og sumir þeirra eru við lýði enn þann
dag í dag, og eru til meins og trafala
góðu og guðhræddu fólki. Margir þeirra
eru kraftminni en þeir voru í upphafi
og gengnir upp að hnjám, og vel það.
Uppvakr.ingar áttu langa og eirðarlausa
göngu fyrir hendi, því að þeir urðu að
fylgja þeim, sem þeir voru sendir alla
ævi, og síðan afkomendum Þeirra í ní-
unda lið. Mjög erfitt er að losna við
uppvakninga, og var það ekki nema á
færi mikilla galdramanna, að koma þeim
fyrir.
Það þurfti mikla kunnáttu og þjálf-
un til að vekja upp draug. Sá, sem
var fullkominn kunnáttumaður í því,
varð að nema galdur og ýmislegt fleira.
Hann varð einnig að vera vel að sér
í öllum kirkjulegum fræðum. Meiri
hlutinn af því, sem notað var við upp-
vakningu framliðinna, var klárt guðs-
orð snúið upp á djöfulinn, og þulið öf-
ugt. Með kunnáttu sína í þessum efn-
um fóru galdramenn mjög leynt. Þeir
æfðu sig í leyni á særingum og öðru,
sem að uppvakningunni laut. Þeir höfðu
gát á, að enginn kæmist að iðkuninni,
og báru sig ekki saman við aðra, nema
því aðeins, að þeir væru innilegir vinir
þeirra, og þeir væru algjörlega vissir
um, að þeir yrðu þeim ekki ofjarlar.
Áður fyrr reyndu margir að vekja upp
draug, eins og sögur herma. En þar
sannast eins og víða, að margir eru
kallaðir, en fáir útvaldir.
Allt fram til síðustu ára, og jafnvel
enn, eru til menn, sem hafa reynt að
vekja upp draug — og sumir með ái'-
angri. Ég hef heyrt getið um menn,
sem hafa talið sig kunna þetta og hót-
að fólki að senda því draug — og jafn-
vel að þeir hafi framið þann verknað.
Þegra draugur var vakinn upp, var
mikið atriði, að veður væri heppilegt.
Var ákjósanlegt, að dimmt væri og
drungalegt. Einnig var þýðingarmikið
að vel stæði á tungli. Bezt var að gera
það með nýbyrjuðu tungli, helzt á fyrsta
kvarteli. Einnig mátti nýta tímann, þeg-
ar tungl var á síðasta kvarteli, en það
var óheppilegra. Með vaxandi tungli
var auðveldara að særa framliðna menn
upp úr gröfum sínum. Trú manna á
áhrif tunglsins á alls konar töfrabrögð
eru margþætt, og oflangt mál að rekja
þau hér. Þessi trú er ævaforn, og er
hægt að rekja hana langt aftur í rökk-
ur heiðni og forneskju.
Galdramaðurinn byrjaði að þylja lik-
særingarformála við leiði þess, sem hann
hugðist vekja upp. Hann sveipaði sig
í hvítan hjúp, svo hann líktist að nokkru
vofu. Hann hringsólaði nokkrum sinn-
um kringum leiðið öfugur og rangsælis,
og byrjaði að þylja allskonar særingar,
sálma og bænir, öllu var snúið öfugt
og andskotanum flutt í innilegri bæn-
heyrslu. Varð hann að vera mjög hrif-
næmur í allri tjáningu og lotningar-
fullur, eins og bezt getur orðið. Mikið
reið á, að hann fipaðist hvergi og
mikil kynngi og stígandi væri í fram-
setningu hans allri. Varð hann að leggja
miklar áherzlur á særingar sínar og
þulur. Hvergi mátti slaka á lotningu
hans eða kröftugri kynngi hinna þýð-
ingarmiklu áhrínsþulna og versa, sem
hann notaði til að fá þann í neðra til
liðs við sig, til að særa hinn framliðna
upp úr gröf sinni.
Þegar yfirlestur og hringsól rangsælis
umhverfis gröfina fór að hafa áhrif,
komu fyrst smámoldargusur upp úr leið-
inu, sem smátt og smátt færðust í auk-
ana, þar til draugurinn kom úr gröf
sinni. Þá hófst aðalþrekraun galdra-
mannsins og reyndi þá mjög á limamýkt
hans og karlmennsku, því hann varð
að glíma við hinn framliðna og koma
honum undir, ef vel átti að fara og
árangur að nást. í glímunni við draug-
inn varð galdramaðurinn að sleikja ná-
froðuna af vitum hins framliðna og
renna henni niður, sér til styrktar. Glím-
an við drauginn var hin erfiðasta, því
sá framliðni hafði tvöfalt meira afl en
hann hafði í lifanda lífi. Af þessum sök-
10 FÁLKINN