Vikan - 22.09.1966, Síða 11

sömu ástæðu elska foreldrar börn
sín.
Og hvað er svo þessi fegurð, sem
vér eru öll að reyna að halda
við fyrir tilstilli ástarinnar? Hún
er vizka og sannleikur, dyggð og
heiður, hugrekki, réttlæti og trú.
í stuttu máli: FegurSin er sannleik-
ur. Og sannleikurinn er beinn veg-
ur til Guðs".
Berfætti heimspekingurinn fær
góða áheyrn og mikið lof fyrir ræðu
sína; drykkian heldur áfram og ger-
ast menn all-ölvaðir, áður en lýk-
ur. Sókrates verður þó ekki ofur-
ölvi. Meðal gestanna í hófi þessu
er ungur maður, lærisveinn Sókra-
tesar, Aristoteles að nafni, fríður
sýnum, kallaður Platon, en það þýð-
ir eiginlega hinn herðabreiði. Og
það er nú þessi glæsilegi urigi mað-
ur, sem vér ætlum oss að' kynn-
ast dálítið nánar.
Platon er fæddur árið 427 fyrir
Krists burð. Hann var af tignum
ættum í Aþenu. Faðir hans rakti
ætt sína til Kodresar konungs, en
móðir hans til Solons. Platon fékk
ágætt uppeldi og vildi upphaflega
vera skáld. Samdi hann nokkur Ijóð
og sorgarleiki, en þegar heimspek-
in vann hjarta hans, brenndi hann
handritum sínum og lagði skáldskap-
inn á hilluna, það er að segja
skáldskapinn í hinu venjulegaformi.
En skáld var hann alltaf til dauða-
dags, enda er sönn og lifandi heim-
speki hvergi nærri svo fjarlæg anda
skáldskaparins eins og sumir menn
virðast ætla. Hina fyrstu heimspeki-
legu handleiðslu fékk Platon hjá
manni nokkrum, Kratylos að nafni,
og var það heimspeki Herakleitosar,
er þeir stunduðu saman. Herakleitos
var aðalsættar, fæddur 535, dá-
inn 475 fyrir Kristsburð. Að mörgu
leyti var heimspeki hans mjög
merkileg og er hann stundum tal-
inn einn af frumlegustu hugsuðum
veraldar. Hann leggur grundvöll-
inn að hinni svokölluðu aflfræði-
legu („dynamisku") heimspeki.
Grundvallarlögmál tilverunnar er,
að dómi Herakleitosar, ekki verund,
heldur verðund. Allt er eilífum
breytingum háð, allt „streymir",
eins og hann orðaði það („Panta
rei" á grísku). „Baráttan er faðir
(upphaf) allra hluta", sagði hann
einnig. „Strengir tilverunnar eru
þandir til hins ýtrasta, eins og
boga- eða hörpustrengir", er einnig
haft eftir Herakleitosi. Hann leit á
eldinn sem innstar eðliskjarna til-
verunnar. — En ekki var það fyrr
en Platon komst í kynni við Sokra-
tes, að veruleg tímaskipti og stefnu-
hvörf urðu í lífi hins fyrrnefnda.
Platon gerðist lærisveinn Sokrates-
ar og var vinur hans og sálufélagi
frá 406 til 399, eða þangað til
Sokrates var tekinn af lífi. Eftir
það ferðaðist hann til ítallu og
Egyptalands, og er lítill vafi á því,
að hann mun hafa kynnzt helztu
launhelgum sfns tíma og fræðum
þeirra. 387 tók hann að kenna og
semja rit sín, hinar svokölluðu
„Samræður" („Dialogoi"). Urðu þau
35 að tölu, þó að sumir telji, að
nokkur þeirra séu eignuð Platon
með vafasömum heimildum. Ljóð-
rænn blær hvllir yfir ritum þess-
um, og höfuðpersóna þeirra er
hinn spuruli Sokrates, sem afhjúpar
fávizku flækjuspekinganna („Sóf-
istanna") og leiðir I Ijós æðri sann-
indi. Helztu rit „Samræðnanna" eru
„Varnarræða Sokratesar" fyrir rétt-
inum, sem dæmdi hann til dauða,
„Faidon", þar sem Sokrates ræðir
við lærasveina sína I 'fangelsinu,
meðal annars um ódauðleika sól-
arinnar, „Politeisa" (Ríkið), þar sem
Platon gerir grein fyrir skoðunum
sínum, að því er varðar ríkið, eins
og það eigi að vera, og loks skal
nefna „Symposion" (Drykkjuveizl-
una), þar sem Eros, ástaguðinum, er
sungið lof, og telja sumir, að frá
fagurfræðilegu sjónarmiði sé hér
um að ræða dýrðlegustu samræður
veraldar.
Platon hélt upp á stærðfræðina.
Urðu menn að kynna og tileinka
sér helztu lögmál hennar, áður en
þeir fengu leyfi til að gerast læri-
sveinar hans. — Og hverjar voru
svo kenningar Platos? — Hann hélt
fram, eins og Sokrates, að réttlæti
væri æðsta dyggðin, og að hlut-
verk heimspekinnar væri fyrst og
fremst það að uppgötva á öllum
sviðum það, sem væri rótt. í raun
og veru mætti að líkindum I þessu
sambandi setja orðið sannleikur f
staðinn fyrir réttlæti. Sokrates sagði:
„Réttlætið er hin eina sanna ham-
ingja. Ranglátir menn einir eru ó-
hamingjusamir". — Herakleitos hélt
því fram, að grundvallarlögmál til-
verunnar væri eillf verðund. Allt
væri á hverfanda hveli og eilífum
breytingum háð. Aðrir heimspeking-
ar, hinir svonefndu Eleatar, kenndir
við borgina Elea á Suður-Íalíu,
kenndu aftur á móti, að innsta eðli
tilverunnar væri verund, þar sem
hvorki væri „umbreyting né um-
breytingarskuggi", eins og komizt er
að orði I kristnum fræðum. Þetta er
hipn eini veruleiki, og öll breyting
og hreyfing er því I raun og veru
blekking — einskonar skynvilla.
Minna þessar kenningar mjög á
indverska heimspeki. Platon sýndi
fram á, að báðir þessir aðilar,
Herakleitos og Eleatoris, hefðu rétt
fyrir sér, hvor frá sínu takmarkaða
sjónarmiði. í vitundarlífi mannsins
væri um þetta hvort tveggja að
ræða, verund og verðund, og væri
galdurinn sá að koma á samræmi
á milli þeirra. — Hugtakið, hug-
myndin, er hrein verund, eilff og
óumbreytanleg. Aftur á móti er
skynheimur vor, þetta, sem vér sjá-
um og heyrum I kringum oss, s(-
felld verðund, óaflátanleg breyting
úr einu I annað, og er því blekk-
ingastig mikið. Hugtökin, hugmynd-
irnar, eru hið eina verulega, og
það, sem kallað er framþróun, er
I raun réttri ekki annað en það, að
jákvæð hugtök leiðast betur og bet-
ur I Ijós, fáfullkomnara ogfullkomn-
ara form. PJaton talaði um hugtak
réttlætisins eða dyggðarinnar, hug-
tak góðleikans, sem hann talaði um
sem guðshugtakið, hugtak fegurðar-
innar, og þar fram eftir götunum.
Hver einasti hlutur á rót sína I ein-
hverju hugtaki, sem er frummynd
hans, eins og hann á að vera. Þess
vegna er ákveðið tilverusvið, sem
kalla mætti heim fullkomleikans —
eða heim frummyndanna, (sam-
kvæmt guðspekilegum fræðum efri
hluti hugheims. Hver einasta sál
á rót sína I ákveðinni frummynd, og
þróun sálarinnar er ekki sízt fólgin
I því, að henni gefst kostur á að
mótast I samræmi við þessa frum-
mynd, (og er hér komið inn á svið
„geislanna", sem Guðspekin talar
um).
En nú skulum vér kynna oss kenn-
ingar Platons um hið fullkomna rlki,
þ.e.a.s. stjórnmálaskoðanir hans.
Um þetta efni fjallar rit hans „Poli-
tesa". — Að mörgu leyti minna
kenningar hans á sameignarstefnu
nútímans, a.m.k. eins og hún var
um eitt skeið. Þannig heldur Platon
því fram, að hjónabönd, eins og vér
þekkjum þau, eigi ekki að eiga sér
stað. Hinir beztu menn og konur
eiga að geta börn saman, og rfk-
ið á að eiga börnin. Það tekur þau
f sína umsjá þegar frá fæðingu.
Foreldrarnir eiga ekki að þekkja
börn sín eða börnin foreldra sfna.
Er greinilegt, hvað fyrir Platon vak-
ir: Hann vill draga sem mest úr á-
hrifum einkaásta og gera þjóðfélag-
ið allt að einni stórri fjölskyldu.
Hann vill leysa upp hringiður fjöl-'
skyldusambandanna og sameina
þær hinum breiða straumi þjóð-
félagsheildarinnar. Hins vegar var
hann frjálslyndur mjög í ástamál-
um. Þó hélt hann því fram, að ríkið
yrði að leitast við að koma f veg
fyrir það, einnig [ ástamálum, að
þegnarnir leituðu hamingju sinnar
á kostnað hvers annars. — Rfkið el-
ur upp börnin. Til tuttugu ára ald-
ur fá allir sama uppeldi. Lögð
er áherzla á leikfimi og hljómlist
— á leikfimi til þess að halda Ifk-
amanum léttum og fjaðurmögnuð-
um og á hljómlist til þess að glæða
og varðveita samræmisþroska sál-
arinnar. „Treystu ekki þeim manni,
sem hefur engan söng í sál", sagði
Platon. Að hans dómi var hljómlist-
in, þ.e.a.s. samræmið, eitt af grund-
vallarlögmálum tilverunnar. Þess
vegna skyldi fræða börn og ungl-
inga um leyndardóma hljómlistar-
innar, og aðalatriðum þeirrar
kennslu lokið fyrir tvítugsaldur.
Drengir og stúlkur ganga í sama
skóla (samskólar). Leikfimi skyldu
bæði kynin iðka allsnakin, því að
borgarar hins fullkomna rfkis eru
nægilega „vel klæddir, séu þeir
klæddir fötum dyggðarinnar", eins
og Platon komst að orði. Útrýma
skyldi allri hégómlegri blygðunar-
tilfinningu í sambandi við afhjúpun
líkamans.
Platon hélt því fram í þessari
bók sinni um ríkið, að útrýma skyldi
ekki aðeins öllum óþörfum tepru-
skap, heldur og öllu leiðinlegu
striti og erfiðismunum, eftir þvf sem
unnt væri. Kennslustarfið á að gera
að skemmtun eða leik, fremur en
að þjáningu. — Kennara, sem er
eins og hann á að vera, mun tak-
ast að gera nemendum sfnum leik-
fimi hugans eins Ijúfa og skemmti-
lega og leikfimi líkamans. Skóli á
þess vegna, að dómi Platons, að
vera einskonar hugræn fimleika-
stöð („gymnasium"), leikvöllur vits-
munanna, þar sem nemendurnir
leitast við að skara hver fram úr
öðrum í hinni heillandi íþrótt gagn-
kvæmrar hugsanamiðlunar.
Eftir 20 ára aldur gerir Platon
ráð fyrir því, að leiðir skiljist. Þeir,
sem álítast ekki hæfir til að taka
við frekari fræðslu, gerast bændur,
verkamenn eða verzlunarmenn. Þeir
eru lægsta stéttin. Hinir halda á-
fram námi og leggja stund á stærð-
fræði, rúmmálsfræði og stjörnu-
fræði. En leggja skyldi stund á
þessi vfsindi aðallega vegna hins
fagurfræðilega en ekki hins hag-
nýta gildis þeirra. Grikkir höfðu
ekki á þessum tíma mikla þörf fyr-
ir verkfræðinga eða aðra, er legðu
stund á tæknileg störf, enda var
líkamlegt erfiði satt að segja ekki
f miklum metum f Grikklandi um
þessar mundir. Það voru hin hug-
lægu vfsindi og viðfangsefni, sem
skipuðu heiðurssessinn. Eftir þrjátíu
ára aldur skiljast enn leiðir. Þeir,
sem ekki teljast hæfir til að halda
áfram námi, teljast til miðstéttar-
innar, hermannanna — eða vernd-
aranna — eins og Platort nefndi
þá: Þeir eru verndarar ríkisins. Þeim
er ekki ætlað að ráðast á aðrar
þjóðir, heldur að standa á verði
gegn árásum þeirra og verja þjóð
sína, þegar á þarf að halda. Plat-
on var illa við ófrið, en hann hélt
þvf fram, að bezta ráðið til að
halda ofbeldissinnuðum óvini í
skefjum, væri að láta hann vita af
sterku vopnavaldi.
Þeir, sem standa á þrítugu og eru
hæfir til áframhaldandi náms, taka
nú að leggja stund á heimspeki.
Þarna er um að ræða þá menn og
konur, sem veljast eiga til forustu
og íhlutunar um stjórn ríkisins. Eftir
5 ár er þessu námi þeirra lokið,
þ.e.a.s. hinni fræðilegu hlið þess,
en þá tekur við nám í skóla lífsins
sjálfs. í fimmtán ár verða heimspek-
ingar þessir að taka þátt f venju-
legum borgaralegum störfum, og
þegar þeir eru fimmtugir, eru þeir
fyrst taldir undir það búnir að ger-
ast konungar eða ríkisstjórnendur.
En þá eru þeir líka komnir á sinn
rétta stað. — „Vandræði manna
munu engan enda taka, fyrr en
heimspekingar hafa tekið við stjórn-
artaumunum eða stjórnendur hneigzt
að heimspekinámi", sagði Platon.
Það er aðalsmerki heimspekings-
ins, að hann kemur auga á og skil-
ur hinn fullkomna frummyndaheim,
sem þessi heimur endurspeglar á
mjög ófullkominn hátt. Því er það
hlutverk hans að stuðla að því eftir
megni, að þessi endurspeglun megi
verða sem fegurst og fullkomnust,
og þess vegna þarf hann að hafa
aðstöðu til þess að geta haft áhrif
á stjórn rfkisins, enda ætti hann
að vera allra manna hæfastur til
að skipa þann veg málum manna,
að f samræmi sé við hinar himn-
esku fyrirmyndir. Forfeður vorir
vildu jafnan fá „beztu manna yfir-
Framhald á bls. 45.
VIKAN 11