Vikan - 21.02.1974, Blaðsíða 28

JON GISLASON:
i
Gegnishólum
t rökum þjóðtrúarinnar er á
stundum vikið langt af vegi hins
skynlega. Trúin og furður hennar
eru þar rikjandi i fullu veldi. Þar
er ríki vætta, huldufólks og
skrímsla. Oft er það langt frá
gerð hins mannlega eða réttara
sagt langt af þeirri leið, sem
mannleg Imyndun á að venju eðli-
legasta og réttasta. En samt sem
áður á þetta alltaf rætur i mann-
heimum, er iðennskt að vissu
leyti.
Á Suðurlandi var það svo áður
fyrr, að mikið var um slika trú.
Margar sögur eru til af allskonar
vættum, huldufólki, álfum og
draugum og fleiri yfirnáttúrleg-
um fyrirbærum. Slíkar sögur eru
sumar heillandi i gerð sinni, i ein-
faldleik sinum og á stundum i
skáldlegri dýpt, visa ákveðið til
hugarheims horfinna kynslóða, er
var þeim einum opinn, er átti rika
imyndun eða þá frumlega trú, er
var minni forna hátta i þeim sök-
um, náttúrutrúarbragða, sem eru
mjög islenzk, eflaust islenzkust
allra trúarbragða.
Gegnishólatorfan i Gaulverja-
bæjarhreppi samanstendur af
tveimur lögbýlum með mörgum
hjáleigum. Sumar þeirra eru að
visu farnar i eyði fýrir löngu, en
eiga samt sem áður i geymd og
vitund sögunnar minni horfinna
kynslóöa og búskapar, erfiðrar
Ufsafkomu, erfiðleika og ófull-
komleika I atvinnuháttum lands-
ins áður fyrr. Jarðabók Arna
Magnússonar og Pals Vidalins
segir svo um Efri Gegnishóla i
Gaulverjabæjarhreppi: „Þessari
jörðu er sundurskipt ' i þrjá
sundurdeilda bæi, og eru tveir
innan garða, en einn i úthögum,
og er túni og engjum skipt milli
býlanna, en úthögum óskipt.
Jarðadýrleiki 30 hundruð á allri
jörðunni, en 15 hundruð i Gegnis-
hólum sjálfum”.
Jarðirnar, sem i byggð voru og
tilheyrðu Efri Gegnishólum voru:
Gegnishólapartur 10 hundruð og
Klængsel, er byggt var i úthög-
um. Það var 5 hundruð að fornu
mati.
Ennfremur segir svo um Efri
Gegnishóla: „Skógarhögg á jörð-
in i takmörkuðu plássi i Búrfelji i
Eystri Hreppamanna afrétti, þar
sem kallast Gegnishólatorfa,
brúkast sjaldan”. Þetta itak
sannar það, að Gegnishólar voru
stórbýli, þvi það voru aðeins stór-
býli og höfuðból i Flóanum, sem
áttu sjálfstæð skógaritök eða
skógartorfur i Búrfelli.
önnur tvö býli voru einnig i
Efra Gegnishólalandi: „Timbur-
hólar heitir örnefni eitt i heima-
landi, sem menn ætla að byggt ból
verið hafi, en vita þó ekkert um
þaö að undirrétta, nema hvað af
tóftarrústum og túngarðsléifum
er að ráða, að þar hafi i gamalli
tið bær verið. Ekki má hér aftur
byggja, nema jörðunni til meins
og skaða”, bætir jarðabókin við.
Hitt býlið heitir öllu óvirðulegra
nafni: „Viðbjóður hefur heitið
tómthús hér i heimalandi, nærri
landamerkjum Seljatungna og
Gegnishóla, og varaði byggðin i 2
eða 3 ár, og vita nálægir ekki að
undirrétta, hvað hér hefur goldist
ihúsleigu. Flestir meina hún hafi
engin verið”.
Syðri Gegnishólum var aftur á
móti skipt i tvö býli, en auk þess
var þar eyðibýli. Jarðardýrleiki
Syðri Gegnishóla var 30 hundruð
forn á allri jörðunni, en Hólshús
var þriðjungur allrar jarðarinnar
eða 10 hundruö forn. En þar að
auki var úr heimajörðinni það er
Syðri Gegnishólum; hjáleigan
Kisa, er farin var.I eyði árið 1708,
þegar jarðabókin var rituð, en
var áður i ábúð.
Athyglisvert er það, aö jarða-
bókin getur þess um sumar jarð-
irnar i Gegnishólahverfinu, að
þar sé landþröng, og fái bændurn-
ir beit i Gaulverjabæjarlandi, og
gjaldi fyrir.
GegnishólahVerfið stendur á á-
völu isaldarholti, sem ris úr
Þjórsárhrauninu. Holtið er mjög
grösugt. Þar er gróðurrikt og
-frjósamt, eins og allsstaðar á hin-
um fornu isaldarholtum Flóans.
Á hinum úrgu holtum isaldar
stendur gróðurinn fastari rótum
en i mold og jarðvegi hrauns og
mýra, þar sem jarðvegurinn er
frgmburður og leifar rotinna
jurta. Þar er veikara fóstur en i
hinum forna og fasta jarðvegi
eldri jarðmyndunar. Þar þolir,
gróðurinn betut- hart ár, kal og
haröindi. öruggt er, að fólkið fyrr
á timum véitti þessu athygli. Það
lagði I slikt dul og rök þeirra stað-
reynda er að haldi urðu. I Flóan-
um birtast, þessi rök á nokkrum
stöðum föst og skýr i trú og dul
kynslóðanna. Það er arfur horf-
inna alda, náttúrutrú fjarræn og
heillandi.
1 Gegnishólahverfinu voru
einnig góðar og grösugar engjar,
en voru sumsstaðar undir nokkr-
um ágangi Hróarholtslækjar.
Lækurinn bar á þær aur og sand,
en jafnframt áburð. Land torf-
unnar er grasgefið, gott og kjarn-,
mikið, eintómt graslendi.
2.
Fyrir löngu siðan bjuggu i Efri
Gegnishólum hjón, er áttu gott
bú, og búnaðist vel að öllu leyti.
Ekki eru þau nafngreind né getið
barna þeirra. Þetta var i þ'ánn
■tima, að nautgriparækt var al-
gengari en siðar varð I landinu,
sérstaklega i lágsveitunum á
Suöurlandi. Þá var það venja, að
nautpeningi var mjög haldið til
heitar, og látinn gánga sem mest
sjálfala, nema yfir harðasta tima
vetrar.
1 þennan mund var það vani, að
allir kálfar voru settir á, sérstak-
lega seinni hluta vetrar, og þeir
haföir sjálfala um sumar i hagan-
um. Litið eftirlit var haft með
þeim, enda var það algjör óþarfi.
Fyrrgreind hjón i Gegnishólum
áttu á hverju Vori margt kálfa, er
þau létu ganga sjálfala sumar
langt i beitarlandi torfunnar. 1
venjulegu ári gengu. þeir vel
fram, og skiluðu góðum arði á
haustdögum.
. Skámmt frá bænum i Efri
Gegnishólum, var forn hellir eða
skúti, sennilega gerður af náttúr-
unni, en ekki manngerður eins og
margir hellar i Flóanum og Holt-
um. t þessum helli höfðu skepnur
gjarnan skjól I illviðrum á sumr-
in, og urðu af þvi mikil not. Varð
það aldrei að meini, þó innar i
hellinum væru dimmir kimar og
skútar. Að visu varð þess vart, að
kálfar og annar, fénaður leitaði
stundum i lengra lagi inn i hell-
inn, sérstaklega kálfar, en þeir
eru allra skepna nýjungagjarn-
astir. En eitt verður einu sinni
fyrst.
Eitt sinn siöla sumars, var
bóndinn i Efri Gegnishólum á
gangi á sunnudegi á túninu
28 VIKAN 8. TBL.