Vikan - 13.03.1980, Blaðsíða 50

Undarleg atvik — Ævar R. Kvaran
Raunir
Reynistaðar
Það má segja að hóf það sem haldið var
að Reynistað árið 1845 hafi verið
óvenjulegt í meira lagi því þar var
drukkið erfi manna sem látist höfðu
sextíu og fimm árum áður. Húsbænd-
urnir, hjónin Einar umboðsmaður
Stephansson og Ragnheiður Benedikts-
dóttir Vídalin, hafa boðið sextán manns
til erfis þessa. Og hvert er þá tilefnið? —
Jarðneskar leifar Reynistaðarbræðra eru
loks komnar heim, eftir að hafa legið á
víðavangi í sextiu og fimm ár, og lýkur
með því harmsögunni um hið dularfulla
hvarf þeirra bræðra og afleiðingar þess.
Þegar þessi saga af Reynistaðar-
bræðrum hefst hefur sonur Bjarna
sýslumanns á Þingeyrum, Halldór
Vídalin, fengið Reynistaðarklaustur og
býr þar ásamt konu sinni, Ragnheiði
Einarsdóttur frá Söndum i Miðfirði. Þau
áttu mörg börn: Bjarna, sem nú var
kominn i skóla á Hólum, Pál, Einar,
Benedikt, Björgu, Hólmfriði, Önnu,
Sigriði og Elínu.
Húskarl sá var á Stað sem mjög var
fyrir öllum ráðum með Ragnheiði, sem
Jón hét Þorvaldsson, kallaður
Austmann. Halldór klausturhaldari lét
konu sína miklu ráða á staðnum þvi hún
var kona vitur, forsjál og framtakssöm.
Jón Austmann var mikill fyrir sér,
karlmenni mikið, skapharður og
óvæginn.
Þá bjó á Hryggjum Jón sterki
Þorsteinsson frá Álfgeirsvöllum. Hann
átti ómegð og mátti fátækan kalla. Eitt
sinn lagði Jón Austmann það til að Jóni
væri byggt út af Hryggjum. Jón svaraði
fáu en bauð Austmanni í krók. Sagt er
að þá hafi Austmann boðið Jóni að
glíma. En Ragnheiður húsfreyja sá svo
um að þeir fyrir bænastað hennar hættu
við átök þessi því hún hygði illt myndu
af leiða. Ei varð af þvi heldur að Jóni
væri byggt út en ærin óvild varð síðan
með þeim nöfnum.
Jón prestur og læknir Gunnlaugsson
bjó þá i Holtsmúla og var mjög hniginn
að aldri. Hann hafði verið gildur maður
og mjög sterkur, en þó haltur siðan hann
kól á fætur þegar hann var á ferð úr
Hólaskóla, og kölluðu menn eigi ein-
leikið og kenndu glettingum Galdra-
Lofts. Mælt er að heldur hafi verið kalt
með þeim Halldóri Vídalín en ekki
kunnugt hvað valdið hafi.
Það var kvöð á klaustrinu að gefa
presti eina máltíð í hvert sinn sem hann
söng messu og var Jóni presti jafnan
borinn grautur eða spónamatur.
Bjarni sonur Halldórs og Ragnheiðar
var þá nær tvítugu og kominn í skóla að
Hólum. Hann var æringi og hafði margt að
gamni. Hann glettist oft við Jón prest og hló
að honum. Það var eitt sinn að
Bjarni skvetti oft úr spæni prests bæði
ofan um hann og svo á matborðið, en
prestur áður orðinn skjálfhentur.
Reiddist prestur þessu sem von var og
mælti oftar en einu sinni: „Þú skalt ekki
fá graut, Bjarni. Þú skalt deyja úr
hungri!"
Halldór Vidalin heyrði þessi orð
prests og varð þeim presti þá mjög að
orðum svo til ryskinga kom. En þar eð
prestur var bæði haltur og gamall
orðinn bar hann lægri hlut, en Halldór
hafði verið gliminn. Jón prestur hafði
verið manna best hærður en Halldór tók
i ryskingum þessum að slíta mjög hár af
gamla manninum. Ragnheiður hús-
freyja reyndi að skilja með þeim með því
að kalla á mann sinn, en þá greip Jón
Halldór og bar hann, hvemig sem hann
braust um, og fór með hann upp á loft í
sængurherbergi.
Fjárfæð var mikil um þessar mundir
sökum fjársýki og afleiðinga hennar,
fjárskurðarins, eins og greinir í árbók-
um. Sendu því margir til fjárkaupa
norðaustur og suðaustur.
Það var sumarið 1780 að Halldór
Vídalin sendi suðaustur i Skaftafellsþing
til fjárkaupa Jón Austmann og Bjarna
son sinn. Þetta var á öndverðum slætti.
Þeir riðu suður Kjöl með fáa áburðar-
hesta og höfðu með sér mikla peninga og
smiðað silfur. Fóru þeir allt austur i
sveitir og hófu kaup sín.
Þegar þeir félagar voru að fjárkaupum
þessum er sagt að eitt sinn hafi Bjarni
komið i smiðju þar sem prestur nokkur
var að smíða járn, en svo var ástatt um
.prest þennan að hann átti þunga með
vinnukonu sinni. Bjarni tók þá upp járn-
bút einn sem lá hjá presti og mælti:
Tvillaust þetta tel égstál,
tólin prests eru komin á ról.
Prestur hélt að Bjarni væri að skensa
sig vegna vinnukonunnar, en um það
hafði Bjarni enga hugmynd, og brást
prestur þvi reiður við og svaraði í bræði
sinni:
Ýli þin af sulti sál
sólarlaus fyrirnæstu jól.
Þegar sumir.minntúSt einnig ummæla
Jóns gamla prests í Holtsmúla um
Bjarna: „Þú skalt deyja úr hungri!"
þóttu þessi orð á hrína, þegar atburða
þeirra sem á eftir fóru var gætt.
Þau Halldór og Ragnheiður sendu
suður til aðstoðar við fjárkaupin
landseta einn sem Sigurður hét og bjó að
Daufá. Og með Sigurði létu þau hjónin
fara son sinn Einar, sem þá var aðeins
ellefu vetra. Drengurinn var mjög
nauðugur til farar þessarar og er ságt að
hann segðist eigi mundu aftur koma.
Öllum gast sérlega vel að dreng þessum
og er sagt að hann bæði móður sina þess
innilega að hann þyrfti eigi að fara en
hún vildi ekki annað heyra. Það sem
drengurinn gerði þá var lengi siðar í
minnum haft. Hann skipti gullum sinum
með öðrum börnum þarna i klaustrinu.
Áttu hjónin eftir að iðrast sárlega
þessarar ákvörðunar, því hann kom
aldrei aftur. enda virðist hann þótt
ungur væri hafa fundið til feigðar.
Þeir Sigurður mættu á Kilinum Jón
biskupi Teitssyni þegar hann fluttist
norður til Hóla. Katrínu dóttur biskups,
sem var með honum, leist sérstaklega vel
á Einar litla en hún giftist síðar Benedikt
Vídalin, bróður hans.
En nú riðu þeir Sigurður austur og
fundu þá Jón Austmann og Bjarna. Þeir
höfðu keypt margt fé, tvö stór hundruð.
og varð þeim síðfarið þvi eftir mestum
hluta fjárins urðu þeir að bíða frantyfir
réttir.
Nú báðu margir góðgjarnir menn þá
að leggja ekki á fjöllin við vetur sjálfan
og buðu að taka þá til veturvistar og
koma fyrir fé þeirra, en Jón Austmann
mátti ekki annað heyra en áfram yrði
haldið.
1 för með þeim til fylgdar var sonur
Daða prests í Reyniþingum Guðmunds-
sonar, sem Jón hét. Þeir lögðu nú upp úr
Hreppum laugardag annan i vetri (þ.e.
28. okt.l með 200 fjár og 5 klyfjahesta,
en veður var ískyggilegt. Enda gerði
mikla snjóhrið — sem sagt var að ekki
hefði rofið í mörg dægur í byggð en
varað þó lengur á fjöllum.
Engu að síður virðast þeir hafa komist
allt norður i Kjalhraun og tjaldað þar
tveim tjöldum. annað yfir farangur sinn,
en þar beið þeirra dauðinn.
Þegar ljóst var orðið að þeir hefðu
orðið úti kvað Jón prestur Hjaltalín svo
um það i Tíðavisum sínum:
Angurssaga ullum brands
olli baga norðanlands,
gleðitóninn minka má
mannatjónið fjöllum á.
Ríklundaðir rekkar þá
Reynistaðaklaustri frá
sendir fjórir sem með skil
sauða fóru kaupa til.
Hér um sveitir fengu féð
fyrðar teitir kaupi með.
fjölguðu manni fimmta þeim,
ferðast þannin vildu heim.
Norður Kjalveg langa leið
lögðu halir hausts um skeið,
fengu stríðu fjör-þurrðar,
fregnast síðan dauðir þar.
Það var öndverðan vetur þennan fyrir
jólaföstu að Jón að Hryggjum stóð að fé
sínu eins og venja hans var. Hann hafði
þá misst Sigriði konu sína en átti þá sem
Guðbjörg hét Einarsdóttir og með henni
mörg börn sem þá voru allung.
Guðbjörg var ein heima með börnin.
Kafald var á um daginn en herti þó
meira meðkvöldinu.
En þótt Jón ætti forystusauð góðan
gat hann með engu móti komið honum
undan og sagði svo siðar að jafnan
sýndist sér sem maður nokkur bandaði á
móti fénu. Svona gekk það alla nóttina,
hversu ötull sem Jón var við það að
koma fénu heim.
Konu hans leiddist eðlilega eftir
manni sinum og tók að óttast unt hann.
Kú áttu þau eina sem var undir palli í
baðstofu. Kýrin sleit sig nú upp með
miklu öskri. Guðbjörg hugðist þá
kveikja og bæla niður í kúnni og fór
fram til eldhússdyra. Sýndist henni þá
Jón bóndi sinn standa fannbarinn i
bæjardyrum. Hún varð alls hugar fegin
og sagði við hann: „Guði sé lof að þú ert
kominn!" En þá hvarf maðurinn út i
náttmyrkrið.
Þegar hún kveikti komst hún ekki
lengra með Ijósiðen inn i miðgöngin, þá
slokknaði það. Börnin tóku nú að æpa
mjög og kýrin öskraði. Freistaði hún
þess þá enn að kveikja en þóttist þá sjá
mann snæbarinn i dyrunum. Henni var
nú sem von er mjög brugðið því nú var
eldurinn líka dauður.
Hún sagði síðar frá þvi að aldrei hefði
hún lifað hræðilegri nótt því oft heyrðist
hælum barið við þekjuna og stundum
sem húð væri dregin um bæinn með
dunum og dynkjum.
Þó kom Jón heill heim um morguninn
og sagði þá konu sinni að vist myndi Jón
Austmann dauður vera.
Það var siðan að Jón kom til kirkju
að Reynistað. Spurði Ragnheiður hann
þá hvað hann hygði að liði um menn
sína, en hún hafði fregnað feigðarspá
Jóns fyrr um þá. Hann svaraði: „E!ji
50 ViKan 11. tbl.