Vikan


Vikan - 23.02.1989, Blaðsíða 48

Vikan - 23.02.1989, Blaðsíða 48
að færa sér allt í nyt, jafhvel það, hvar hann valdi sér húsnæði. Hann segir: „Ég færi mér húsnæðið í nyt. Fyrst bjó ég hjá úrsmiði, síðan trésmiði og nú er svo komið, að ég er sjálfúr farinn að smíða stærðfræðileg verkfæri." Emanuel kynntist brátt lærðustu mönnum Englands og var af þeim mikils metinn; en öðru máli gegndi um föður hans, herra biskupinn, sem taidi að þetta vísindafikt hans leiddi ekki tif neins góðs. Nú steðjaði vandi að hinum verð- andi sniilingi, því herra biskupinn, faðir hans, ákvað að lokka hann aftur heim til Svíþjóðar, svo hann gæti snúið sér að einhverju „heiðar- legu starfi". „Ekki hægt að fljúga um loftin!“ sögðu samferðamennirnir Og gamii Swedenborg var ekki í vandræðum með aðferðina. Hann hætti einfaldlega að senda stráknum peninga. „Heimanstyrkurinn er á þrotum," skrifaði Emanuel. „Námið er gert mér ókleift, sökum fjárskorts. Mig fúrðar, að faðir minn skuli ekki hirða meira um hag minn en svo, að láta mig lifa, eins og undanfarið, í meira en sextán mánuði á tæpum fimmtíu pundum... Það er hart að lifa án matar og drykkjar, eins og einhver umrenningur — jafrt- vel fyrir mann, sem er að uppgötva leiðir til þess að mæla tunglið.“ Þótt Emanuel sámaði þannig skilningsleysi föður síns, þá hélt hann ótrauður áfram mæling- um sínum og vélasmíðum. Hugur hans var fúll- ur af alls konar áætlunum, sem hann sífellt reyndi að láta koma að hagnýtu gagni. Riss hans af ýmiss konar vélauppgötvunum voru hrein- ustu rúnir vinum hans, sem litu á þetta sem fjar- stæðukennda hugaróra sérvitrings. Það var vart við því að búast á 18. öld, þegar vísindalegir fordómar lifðu góðu lifi, að menn botnuðu t.d. nokkuð í uppdrætti að skipi, sem ásamt áhöfú sinni var ætlað að kafa undir yfirborð sjávar hvar sem þurfa þætti og gæti þannig valdið óvinaflota feikna tjóni. Hér voru sem sagt kaf- bátar nútímans komnir á kreik í hugarheimi þessa merkilega manns. Þá gerði hann áætlanir um það, hvernig flytja mætti skip yfir þurrt land og sá fyrir sér „loftbyssu", sem gæti skotið sjötíu skotum án þess að hana þyrfti að hlaða, og að ógleymdu .fljúgandi skipi“, sem flutt gæti far- þega gegn um loftið. Æltaði sér að rannsaka hreyfingar andans Þessa síðustu uppfinningu, teikningu að fljúgandi skipi, sendi hann til fremsta eðlisfræð- ings Svíþjóðar. En sá góði maður botnaði hvorki upp né niður í „þessari bölvuðu vit- leysu“, eins og hann kallaði það. Og hinn mikli vísindamaður tók að útskýra fýrir unga mannin- um, eins og drenghnokka, sem ekki skilur ein- földustu hluti, að það væri jafú mikil fjarstæða að ætla sér að fljúga með tæknilegum aðferðum og að finna upp eilífðarvél eða breyta leir í gull. Og hann sendi honum langt bréf, þar sem hann þóttist sanna með ótal formúlum og tölum hví- lik ógnar fjarstæða það væri, þegar mönnum dytti í hug að fljúga í loftinu. Og eins og frumlegir hugsuðir allra tíma varð Swedenborg að lifa aleinn í draumaheimi sínum. En þetta voru draumar vísindamanns, sem var gæddur innri sýn og krafti spámanns- ins. Swedenborg var einn hinna fáu hugsuða, sem grundvölluðu þekkingu sína á trú. Sú var sannfæring hans, að ný svið, nýir heimar, biðu þess að finnast, en til þess þyrfti bæði hugsun og trú. Hér þyrfti að koma til hugarafl og trú manna, sem sameinuðu í sér skáldið og vísinda- manninn; þeir einir gætu brúað bilið milli 46 VIKAN 4. TBL. 1989 heimanna með því að breyta hugsun í stað- reynd. Og það var einmitt þetta sem Swedenborg, afkvæmi trúarbragðanna og fóstursonur vísind- anna, hafði í hyggju að reyna. Að lokum sneri þessi „eilífðarstúdent" heim frá sannleiksleit sinni í ffamandi löndum. Hann var nú fúllorðinn og samt hafði hann ekkert fast starf. Faðir hans gerði nú lokatilraun til þess að koma fastri jörð undir fetur þessa „reikula" sonar síns. Hann hagnýtti sér sambönd sín við sænsku hirðina og tókst að vekja athygli hins fræga herkonungs Karls XII á málinu. Konung- ur bauð Emanuel stöðu í ráðuneyti námamála; og hinn ungi Swedenborg tók því. En um þetta leyti henti Swedenborg ný reynsla, sem átti eftir að hafa djúp áhrif á hann. Hann varð sem sagt logandi ástfanginn af dóttur hins fræga eðlisfræðings, sem hafði vakið hann svo hranalega af draumum sínum um mátt mannsins til þess að fljúga um loftin blá. Þótt hinn frægi maður hafi litið á uppfinningaáætlan- ir Emanuels sem bamaskap, þá sýndi hann samt að hann mat þekkingu hans og bauð honum hönd eldri dóttur sinnar. En hér fór eins og oft endranær, að dóttirin lét sig engu skipta þekk- ingarmat föður síns og lofaöist öðrum manni. En Emanuel flýtti sér að segja föður hennar, að hann tæki það ekki nærri sér. Það væri nefúilega yngri dóttirin, sem hjarta hans þráði. Og gamli maðurinn var ekki seinn að leggja hjúskapar- sáttmála fyrir hina ungu stúlku, sem var tæpra sextán ára gömul, og krafðist þess að hún undirritaði trúlofún sína og Swedenborgs. Og vesalings stúlkan þorði ekki að andmæla og skrifaði skjálfandi undir, en hún unni öðrum manni. Strengdi þess heit að verða aldrei ástfanginn aftur Tíminn leið og Swedenborg huggaði sig við það að lesa daglega þennan samning, sem tryggði honum að eignast hana einhvem tima í framtíðinni. En einn morguninn var samningur- inn horfinn og fannst hvergi. Skýringin var sú, að bróðir hinnar örvæntingarfullu heitmeyjar hafði stolið honum og fcrt henni. Og þannig uppgötvaði ungi maðurinn, sem hafði rannsakað hin torskildustu lögmál náttúr- unnar, að hann botnaði ekkert í tilfinningalífi ungrar stúlku. Hún unni honum ekki. Það hafði því fremur verið vísindamaðurinn í honum en dulhyggjumaðurinn, sem hafði athugað hana. Og eins og ungra manna er siður strengdi Swedenborg þess heit að verða aldrei ástfang- inn aftur. En sá var munurinn, að hann hélt heit sitt. Ekki var þetta hinum tilfinninganæma unga manni sársaukalaust. Jafrivel átti hann erfitt með að vinna. En viljasterkur maður lætur ástarsorgir ekki buga sig; síst af öllu, þegar hann er að vinna að verkfræðilegum áætlunum um það, hvemig eigi að flytja galeiður konungs yfir þurrt land, byggja skurði, rannsaka málmauð jarðar og ofan á allt þetta með áætlun um að skrifa heimspeki alheimsins. Er hér er komið sögu hafði föður Sweden- borgs verið veitt sæti í lávarðadeildinni. Þetta opnaði nýja möguleika fýrir hinn unga mann, ef hann ferði sér stjómmálaaðstöðu föður síns í nyt, en hann hirti ekkert um það. Hann hélt áfram að vera auðmjúkur nemandi og nafúlaus ráðgjafi í tæknimálum. Hann kaus heldur að skrifá ritgerðir unt óendanleikann en telja at- kvæði. Stundum fékk hann leyfi ríkisstjómar- innar til þess að ferðast til útlanda í rannsóknar- erindum. Honum hafði verið boðin prófessors- staða við Uppsalaháskóla en hafúaði henni sök- um þess að hann vildi vera óhindraður af hin- um þröngu kröfúm kennslusjónarmiða. Hugur hans neitaði fangelsi kennslustofúnn- ar; gáfúr þessa manns létu sér ekkert í heimin- um óviðkomandi. Hann var jafú stórkostlega ósvífinn í forvitni sinni og ofurmenni endur- reisnartímabilsins, Leonardo da Vinci. Hann var með nefið niðri í öllu. Á ferðalögum sínum heimsótti hann bókasöfú, málverkasöfú og hvers konar söfú önnur; kirkjur, klaustur, heilsuhæli og leikltús. Já, leiksviðið var honum jafú heilagt og kirkjan. Hann unni verkum skálda engu síður en guðsorði. Það var bjart yfir þessum manni. Hann var heilbrigður á sál og líkama. Samúð hans um- vafði allt og einnig bjartsýni hans um endanleg örlög mannsins. Þessi bjartsýni átti rætur að rekja til trúar hans á takmarkalausum hæfileika mannlegs hugar, sem nútímavísindin undir- strika nú daglega. Swedenborg orðar þetta skemmtilega: ,/Evintýrum mannsins eru engin takmörk sett. Þegar Kólumbus fann leiðina til nýja meginlandsins sigldi hann ekki einungis gegnum vötn og vinda Atlantsála heldur vötn og vinda síns sterka, leitandi vilja.“ Ætlaði sér að rannsaka hreyf ingar andans Og hvað Swedenborg sjálfan snerti náði hann nú einnig nýjum áfanga í leit sinni. Hann tekur að efast um fúllkomleika vísindanna, eins og þau voru. Það virðist næstum eðlilegt spor á andlegri þroskabraut þessa spámanns og upp- finningamanns, að láta sér koma til hugar að finna upp einhvers konar æðri vísindi. Vísindi, sem séu vísindum ofar. Hann tekur nú að leggja frumdrög að Hag- frxði dýraríkisins - sem er víðtæk rannsókn á mannlegum likama, þar sem dregnar eru saman niðurstöður lífferafræðinga um taugar, vöðva, bein og blóð. En Swedenborg á engan sinn líka. Hann lætur hér ekki staðar numið. Honum nægir ekki að lýsa í vísindarannsóknum sínum, hann verður einnig að túlka. Allt í æðra tilgangi. Hann sagði: „Ég ætla að rannsaka, bæði frá líkamlegu og heimspekilegu sjónarmiði, alla lífferabyggingu líkamans með þekkingu á sál- inni sem lokatakmark." Hann ætlaði sér því, hvorki meira né minna en að rannsaka hreyfingar andans á sama hátt og Harvey hafði uppgötvað hringrás blóðsins. Hann taldi allt verk vísindamanna fortíðarinnar undirbúning þessarar miklu leitar, eða eins og hann orðaði það: „Tími er til þess kominn að láta úr höfú og sigla út á opið haf.“ Hér var leitað orsaka hlutanna, reynt að finna hvar lífsaflið á aðsctur. Orðalag þessa verks var ætlað vísindamönnum, en boðskapurinn leit- endum í andlegum efúum. Honum var ftillljóst hve djarfúr hann var. Hinir lærðu kynnu að hlæja að niðurstöðum hans. Það var, satt að segja, stórhættulegt á þessari öld Alexanders Popes, að tala opinberlega um mannssálina. Swedenborg hefúr vaðið fyrir neðan sig. Fremst á bók sína skrifar hann tilvitnun í Stóu-heim- spekinginn Seneca: „Sá, sem ber fyrir brjósti fólk sinnar eigin aldar, kemur aðeins faum að gagni. Mörg þúsund ár, margar kv’nslóðir eiga enn eftir að koma: hafið það í huga.“ Nú komum við að einum fúrðulegasta at- burði, sem sögur fara af. Hugur Swedenborgs opnast eins og eggjaskum og sólbirta annars heims brýst ffarn. Hann segir vinum sínum, að honunt hafi verið hleypt inn í heim andanna og hann hafi komið inn í þá veröld, sem við tekur eftir dauðann. Hann er nú maður á miðjum sex- tugsaldri - einn virðulegasti vísindamaður sam- tímans. Fólk virðir undrandi fyrir sér heiðarleg- an svip hans. Það tekur eftir því, að augnaráð hans er orðið annarlegt. Það er farið að spyrja: Er hann heill heilsu? Er hann einlægur, með öll-
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70

x

Vikan

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vikan
https://timarit.is/publication/368

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.