Vikan - 12.09.1940, Blaðsíða 10

10
VIKAN, nr. 37, 1940
Heimilið
Prjónninn og lykkjan.
Hver prjónaði fyrstu lykkjuna? — A
12. öld notuðu menn prjónaða hanzka í
Frakklandi. — Kristján IV Danakon-
ungur bannaði óbreyttum almúgakon-
um að ganga í prjónuðum soltkum.
Af öllu fínu í Frakklandi á 16 öld, var það
fínast, að ungir menn létu kærustur sínar ganga
dálítið í hinum nýprjónuðu silkisokkum sínum,
áður en þeir færu sjálfir í þá. Það hefir sjálfsagt
verið gert til þess að gera þær ennþá eftirsókn-
arverðari, og það hefir hlotið að vera stúlkunum
uppfylling á leyndum draumi, því að silkisokkar
voru þá svo dýrir og sjaldgæfir, að aðeins karl-
menn gátu leyft sér að ganga í þeim.
Þegar við sitjúm og prjónum peysu á manninn
okkar eða barnið, dettur okkur oft margt í hug.
Eins og til dæmis það, hverjum skyldi nú hafa
fyrst dottið í hug að vinda og hnýta garni um
tvo prjóna þannig, að eitthvað nýtilegt yrði úr
þvi. Spurningin skýtur upp kollinum í hvert skipti,
sem við tökum okkur prjóna í hönd. Hver hefir
fundið upp þessa róandi, nytsömu og skemmti-
legu handavinnu?
Það veit enginn. Elzta prjónavara, sem við
þekkjum, er frá hinum kristnu Egyptum frá því
um árið 1000. Þaðan hefir hún flutzt til Evrópu,
en menn vita ekki, hvort það hefir verið til Frakk-
lands, Italíu eða Spánar. Á tólftu öld notuðu
menn prjónaða hanzka í Frakklandi, og fyrstu
prjónuðu sokkarnir, sem sagan getur um, voru
búnir til á Spáni, handa Hinriki VIII. Sonur Ját-
varðar VI átti líka prjónaða sokka, sem komið
höfðu frá Spáni. Áður notuðu menn leðursokka.
Elísabet Englandsdrottning var fyrsta konan,
sem gekk í prjónuðum sokkum, og hún fékk svo
mikinn áhuga fyrir prjónaskap, að hún innleiddi
hann í Englandi og gerði hann að sérstakri kven-
iðju. Áður höfðu það sem sé aðeins verið karl-
menn, sem feng'ust við prjónaskap, eins og út-
saumur hafði upprunalega verið karlmannsverk.
Elisabet fékk því til leiðar komið, að prjóna-
skapur varð sérstarf kvenna, og að undirlagi
hennar var farið að prjóna úr ullargami. Áður
hafði aðeins verið prjónað úr silki, sem í þá
daga var óhemju dýrt.
En auðvitað skaut slangan upp kollinum í
prjóna-paradís konunnar. Slangan var magister
William Lee frá Cambridge. Hann fann upp
prjónastól til að prjóna í sokka árið 1589. Drottn-
ingin og stjórnin urðu flemtri slegin við tilhugs-
unina um það, að þetta göfuga starf konunnar
yrði nú eyðilagt með uppfinningu þessa ótætis
náunga, og þau gerðu honum svo erfitt fyrir, að
hann varð að hrökklast yfir til Norður-Frakk-
lands, sem siðan varð miðstöð sokkaframleiðsl-
unnar í Evrópu.
En jafnvel á þeim tímum var tízkan ekki lengi
að breiðast út, og strax þrem árum eftir að Hin-
rik II Frakkakonungur fyrst lét sjá sig í prjón-
uðum silkisokkum við veizluhöld árið 1559, út-
vegaði Eiríkur XIV Svíakonungur sér eina sokka.
Það var sem sé 1562, og að því er menn bezt
vita, eru það fyrstu sokkarnir, sem flytjast til
Norðúrlanda. Þeir voru óhemju dýrir, en komust
þó í stjórnartíð Eiríks niður í 60 krónur.
Ullarsokkar fluttust til Norðurlanda um svipað
leyti og silkisokkar. En undir eins og einhver
hlutur er orðinn almenningseign, er hann ekki
lengur fínn. Við gerum því suma hluti að mun-
aðarvörum, sem aðeins hinir útvöldu geta veitt
sér. Kristján IV Danakonungur gaf út tilskipun
árið 1636, þar sem íbúum hertogadæmanna er
bannað að ganga i prjónuðum sokkum. Hann
skipaði svo fyrir, að framvegis mættu engar kon-
ur nema af aðalstétt ganga í silkisokkum. Eigin-
konur og dætur borgarstjóra og borgarráðsmanna
fengu sérstakt leyfi til að ganga í ullarsokkum.
En þrátt fyrir boð og bönn breiddist prjóna-
skapurinn út og varð brátt almenningseign um
öll lönd. Og hvernig hann síðan hefir þróast og
orðið að voldugri iðngrein, vitum við öll. Þó að
vélprjónuð peysa geti verið svo falleg, að sér-
fræðingurinn verði að setja upp gleraugu, til
þess að geta séð, að hún sé vélprjónuð, þá er og
verður handprjónað þó alltaf fallegast. Þess vegna
setjumst við þolinmóðar með granna prjóna i
hönd og vindum og hnýtum um þá mjúku, fallegu
gami, þar til úr því verður hlý og snotur flík, og
látum á meðan hugann reika aftur i tímann, til
hins ókunna manns, sem prjónaði fyrstu lykkjuna.
Matseðillinn.
Kjötréttur: Frikassé.
3 kg. kjöt (frampartur), 4 lítrar vatn, y2 mat-
skeið salt, 150 gr. smjör, 150 gr. hveiti, iy2 líter
kjötsoð, 6 stórar gulrætur og 1 dós grænar baunir.
Kjötið er höggið í litla bita, þvegið úr volgum
vötnum og sett í heitt vatn yfir eldinn ásamt
salti. Þegar sýður, er froðan tekin af. Kjötið er
soðið í 1 y2 klukkutíma. Gulræturnar eru afhýdd-
ar og soðnar með kjötinu síðasta hálftímann.
Þegar kjötið er soðið, er það tekið upp og því
haldið heitu. Soðið er síað og fleytt. Smjörið er
brætt og hveitinu jafnað saman við og þynnt
síðan út með soðinu. Sósan er soðin hægt í 6 til
8 mínútur, meira salt sett í, ef með þarf. Gulræt-
urnar eru skornar niður í bita, kjötinu raðað á
fat, sósunni hellt yfir og gulrótum og grænum
baunum raðað í kring. Nota má gulrófur í stað
gulróta og 'eru þær þá hafðar eingöngu.
Fiskiréttur: Fiskifars.
1 y2 kg. fiskur (beinlaus, sem samsvarar hér
um bil 3 kg. af óslægðum fiski), 6 teskeiðar salt,
120 gr. hveiti, 120 gr. kartöflumjöl, 1 y2 líter
mjólk eða rjómi.
Fiskurinn er verkaður, flakaður og roðið tekið
af og loks viktaður beinlaus. Þá hakkaður með
salti fimm sinnum og með hveiti og kartöflu-
mjöli fimm sinnum. Síðan er deigið hrært upp
með mjólkinni eða rjómanum, þar til hann (eða
hún) er búinn. Þetta fars má nota i bollur, bæði
soðnar og steiktar, fiskirönd og margt fleira. Sé
það notað í fiskibúðing, er bezt að hafa rjóma.
Kartöflukökur með tei eða kafíi.
Kaffibrauð með sem minnstu af hveiti og sykri
er það, sem allir spyrja um nú á þessum skömmt-
unartímum. Hérna.er uppskrift á ljúffengum og
handhægum kökum, sem einmitt uppfylla þessi
skilyrði.
Hnoðið vel saman 500 gr. soðnar kartöflur, 175
gr. hveiti, 100 gr. smjörlíki, ögn af salti, ögn af
sykri og litla teskeið af lyftidufti. Þegar búið er
að hnoða þetta vel saman, er því rúllað út í tvær
bjúgulaga lengjur og látið vera stundarkorn á
köldum stað. Því næst er það skorið í hér um bil
2 cm. þykkar plötur og bakað í vel heitum ofni
í 10 mín. Þegar þær eru orðnar brúnar öðru meg-
in, er þeim snúið við á plötúnni. Skornar í sundur
og borðaðar með smjöri.